قامۇس

رەندە ياغاچچىلىقتا ئىشلىتىلىدىغان بىر خىل ئەسۋاب بولۇپ، ئاساسلىقى ياغاچنىڭ سىرتقى يۈزىنى قىرىش ۋە رەتلەشكە ئىشلىتىلىدۇ.

گۈرجەك بىر خىل كۆپ ئۇچرايدىغان قېزىش ۋە توشۇش قورالى بولۇپ، باغۋەنچىلىك، بىناكارلىق، دېھقانچىلىق قاتارلىق ساھەلەردە كۆپ ئىشلىتىلىدۇ. گۈرجەكنىڭ ئاساسىي ئىقتىدارى تۇپراقنى قېزىش ۋە ئۆرۈش، شۇنداقلا كۆمۈر، دانلىق زىرائەت قاتارلىق بوش ماتېرىياللارنى كولاش ۋە يۆتكەشكە ئىشلىتىلىدۇ.  

خام خىيال بىر خىل ئاقىلانە بولمىغان، رېئاللىققا ئۇيغۇن كەلمەيدىغان ھەمدە ئەمەلگە ئاشۇرغىلى بولمايدىغان، ئەمما قەتئىي ئىشىنىدىغان خاتا ئىشىنىش. 

بىگىز بىر خىل ئۆتكۈر تۆشۈك تېشىش قورالى بولۇپ، ئاياغ ياماش، ئانچە چوڭقۇر بولمىغان تۆشۈكلەرنى تېشىش قاتارلىق قول مەشغۇلاتىغا ئىشلىتىلىدۇ.

ئۇستۇرا بەدەندىكى تۈكلەرنى قىرىشتا ئىشلىتىلىدىغان بىر خىل تۇرمۇش بويۇمى بولۇپ، كۈندىلىك تۇرمۇشتىكى شەخسىي تازىلىقنى ئاسراش ۋە سانائەت پىششىقلاپ ئىشلەش ساھەسىدە كەڭ قوللىنىلىدۇ.

خامان دېگەن بۇ سۆز قەدىمكى دەۋردىكى يېزا ئىگىلىك جەمئىيىتىدىن كەلگەن بولۇپ، بۇغداي قاتارلىق دانلىق زىرائەتلەرنىڭ دېنىنى ئايرىش، ئاپتاپقا سېلىپ قۇرۇتۇش ۋە ساقلاشقا ئىشلىتىلىدىغان مەيداننى كۆرسىتىدۇ. خامان يېزا ئىگىلىك ئىشلەپچىقىرىش سورۇنى بولۇپلا قالماي، دېھقانلارنىڭ ئىجتىمائىي ئالاقىسىدىكى مۇھىم بوشلۇق. بۇ يەردە دېھقانلار زىرائەتلەرنى ئورۇش ۋە بىر تەرەپ قىلىشنى تاماملاپلا قالماي، يەنە ئۇچۇر ئالماشتۇرۇش ۋە تەجرىبىدىن تەڭ بەھرىمەن بولۇپ، مەھەللىنىڭ كۈچنى مۇجەسسەملەش ۋە ئۆزئارا ياردەم بېرىش روھىنى ئىلگىرى سۈرگەن.

بولقا ( hammer ) بىر خىل قولدا تۇتىدىغان قورال بولۇپ، ئاساسلىقى مىخ، پارچىلانغان جىسىم ياكى شەكىلگە كەلتۈرۈلگەن مېتاللارغا زەربە بېرىش، ئۇرۇش ۋە ھەرىكەتلەندۈرۈشتە ئىشلىتىلىدۇ. بولقا ئىنسانىيەت تارىخىدا نەچچە مىڭ يىللىق ئىشلىتىلىش تارىخىغا ئىگە، ئەڭ دەسلەپكى تاش بولقىدىن ھازىرقى زاماندىكى مېتال بولقىغىچە بولقىنىڭ قۇرۇلمىسى ۋە ئىشلىتىلىشى ئۈزلۈكسىز تەرەققىي قىلغان.

قىلىچ ( sword ) تارىخى ئۇزۇن تىغلىق ۋە ئۇچلۇق قورال بولۇپ ،ئادەتتە قىلىچ بىسى، قىلىچ سېپى ۋە قىلىچ غىلىپىدىن تەركىب تاپقان ،ئۆتكۈر قوش بىسلىق ياكى تاق بىسلىق. قىلىچ جەڭ، مۇداپىئە ۋە مۇراسىم سورۇنلىرىدا كەڭ ئىشلىتىلىدۇ، ئۇ نۇرغۇن قەدىمكى دەۋر مەدەنىيەتتىكى ھوقۇق، شان - شەرەپ ۋە جاسارەتكە سىمۋول قىلىنغان بەلگە.

پىچاق بىر خىل كۆپ ئۇچرايدىغان قورال ياكى قورال بولۇپ، ئادەتتە پىچاق بىسى ۋە پىچاق دەستىسىدىن تەركىب تاپىدۇ، كېسىش، قىرىش، ئويۇش ياكى مۇداپىئە قاتارلىق ئىشلارغا ئىشلىتىلىدۇ. پىچاق ئىنسانىيەت تارىخىدا ئۇزاق ئىشلىتىش ئەنئەنىسىگە ئىگە بولۇپ، ھەم تۇرمۇشتا كەم بولسا بولمايدىغان قورال، ھەم جەڭدىكى قوراللارنىڭ بىرى.

كۆكتاتنىڭ بىر تۈرى.

ئۆينى ئىسسىتىدىغان ئۆي ئىچى ئەسلىھەسى.

ئاپىلىسىنغا ئوخشاپ قالىدىغان مىۋە. ماندارىن ( تاتلىق ئاپېلسىن ) بىر خىل كىچىك تىپتىكى ئاپېلسىن تۈرىدىكى مېۋە بولۇپ، ئىلمىي نامى Citrus reticulata. ئۇنىڭ ئەسلىي ماكانى جۇڭگو بولۇپ، شەرقىي ئاسىيا ۋە يەر شارىدىكى ئىللىق رايونلارغا كەڭ تارقالغان. ماندارىن تاتلىق تەمى، ئاسان سويۇلىدىغان پوستى ۋە مول شىرنىسى بىلەن كىشىلەرنىڭ ياقتۇرۇشىغا ئېرىشكەن بولۇپ، كۈندىلىك يېمەك - ئىچمەكتە كۆپ ئۇچرايدىغان مېۋە ھېسابلىنىدۇ.

ئاپېلسىن بىر خىل ئىنتايىن كۆپ ئۇچرايدىغان مېۋە، ئاپېلسىن تۈرىگە تەۋە. ئۇنىڭ ئىلمىي نامى Citrus reticulata بولۇپ ،ئەسلىدە شەرقىي جەنۇبىي ئاسىيادىن چىقاتتى ،ھازىر دۇنيانىڭ نۇرغۇن جايلىرىدا ئۆستۈرۈلىدۇ.

گۈللەرنىڭ بىر تۈرى

تىبابەتتە ئىشلىتىلىدىغان ئۆسۈملۈك يىلتىزى. پويرارىيە يىلتىزى ( ئىلمىي نامى:Pueraria lobata ) پويرارىيە يىلتىزى پېلىكى دەپمۇ ئاتىلىدۇ، پۇرچاق ئائىلىسىدىكى بىر خىل ئۆسۈملۈك بولۇپ، ئەسلىي ماكانى جۇڭگو ۋە ياپونىيە. ئۇ ئاساسلىقى يىلتىز قىسمىدىكى تۈگۈنەك غول قىسمىنى جۇڭيى دورا ماتېرىياللىرى ياكى يېمەكلىك خام ئەشياسى قىلىپ ئىشلىتىدۇ. پويرارىيە يىلتىزى جۇڭگو تېبابىتىدە ئۇزاق ئىشلىتىلىش تارىخىغا ئىگە بولۇپ، كۆپ خىل كېسەللىكلەرنى داۋالاشقا ئىشلىتىلىدۇ، مەسىلەن، باش ئاغرىش، بويۇن قېتىپ قېلىش ۋە قىزىش قاتارلىقلار.

پالەك ( ئىلمىي نامى:Spinacia oleracea ) بىر خىل ئوزۇقلۇق تەركىبى مول بولغان يوپۇرماقلىق كۆكتات تۈرىدىكى كۆكتات بولۇپ، لويلا ئائىلىسىگە تەۋە. ئەسلىدە ئوتتۇرا شەرق ۋە ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىدىن چىقىدىغان بولۇپ، ھازىر پۈتۈن يەر شارى مىقياسىدا كەڭ كۆلەمدە تېرىلىۋاتىدۇ. پالەك مول ئوزۇقلۇق تەركىبى ۋە سالامەتلىككە كۆپ خىل پايدىسى بولغاچقا، نۇرغۇن يېمەك - ئىچمەكلەردە دائىم ئۇچرايدىغان كۆكتاتقا ئايلانغان.

تۇخۇم ( ھايۋانات تۇخۇمى ) قۇشلار، ئۆمىلىگۈچى ھايۋانلار، قوش ماكانلىق ھايۋانلار ۋە بېلىق قاتارلىق ھايۋانلار تۇغقان تۇخۇمسىمان جانلىقلار بولۇپ، بۇنىڭ ئىچىدە ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغىنى ھەم ئىنسانلار كەڭ دائىرىدە ئىستېمال قىلىدىغىنى توخو تۇخۇمىدۇر. تۇخۇم بىر خىل ئوزۇقلۇق تەركىبى مول يېمەكلىك بولۇپ، يۇقىرى سۈپەتلىك ئاقسىل، ۋىتامىن ۋە مىنېرال ماددىلارغا ئىگە، تاماق ئېتىش ۋە يېمەك - ئىچمەكتە كەڭ كۆلەمدە ئىشلىتىلىدۇ.

يۇمغاقسۈت ( ئىلمىي نامى:Coriandrum sativum ) كۈنلۈكسىمان گۈللۈكلەر ئائىلىسىدىكى سامان غوللۇق ئۆسۈملۈك بولۇپ، ئەسلىي ئوتتۇرا دېڭىز قىرغىقى ۋە ئوتتۇرا شەرق رايونىدىن چىقىدۇ، ھازىر پۈتۈن يەر شارىدا كەڭ كۆلەمدە تېرىلىۋاتىدۇ. يۇمغاقسۈتنىڭ يوپۇرمىقى، غولى، يىلتىزى ۋە ئۇرۇقىنى ئىستېمال قىلىشقا بولىدۇ، ئۆزگىچە خۇش پۇراق ۋە تەمگە ئىگە. ئۇ نۇرغۇن قورۇمىلارنىڭ دائىم ئىشلىتىلىدىغان خۇرۇچى، بولۇپمۇ ئاسىيا، جەنۇبىي ئامېرىكا ۋە ئوتتۇرا دېڭىز دۆلەتلىرىنىڭ يېمەك - ئىچمەك مەدەنىيىتىدە مۇھىم ئورۇننى ئىگىلەيدۇ.

دولانا ( ئىلمىي نامى:Crataegus pinnatifida ) يەنە تاغ قىزىلى ياكى قىزىل مېۋە دەپمۇ ئاتىلىدۇ، ئۇ ئازغان ئائىلىسى دولانا ئۇرۇقدىشىدىكى ئۆسۈملۈك بولۇپ، ئاساسلىقى جۇڭگو، كورىيە، ياپونىيە ۋە ياۋروپاغا تارقالغان. دولانا مېۋىسى يۇمىلاق شەكىللىك بولۇپ، پىشقاندا ئادەتتە قىزىل ياكى تۇتۇق قىزىل رەڭدە بولىدۇ، تەمى چۈچۈمەل، تاتلىق بولۇپ، خام يېيىشكىمۇ، دورىغا ئىشلىتىشكىمۇ بولىدىغان مېۋە. دولانا جۇڭگونىڭ دورا بىلەن يېمەكلىكنىڭ مەنبەداشلىق مەدەنىيىتىدە مۇھىم ئورۇندا تۇرىدۇ، ئۇ ھەم ئەنئەنىۋى يېمەكلىك ماتېرىيالى، ھەم دائىم ئۇچرايدىغان جۇڭيى دورا ماتېرىيالى.

ئەبنۇس ( ئىلمىي نامى:Diospyros kaki ) يەنە ھالۋابىدىت دەپمۇ ئاتىلىدۇ. ئەبنۇس دەرىخى ئائىلىسىدىكى بىر خىل ئۆسۈملۈكنىڭ مېۋىسى بولۇپ، ئەسلىي ماكانى جۇڭگو ، 2000 يىلدىن ئارتۇق ئۆستۈرۈش تارىخىغا ئىگە. ھالۋابىدىتنىڭ رەڭگى كۆپىنچە قىزغۇچ سېرىق ياكى قىزىل رەڭدە بولۇپ، شەكلى ياپىلاق يۇمىلاق ياكى يۈرەك شەكلىدە بولىدۇ، پىشقاندا ئېتى يۇمشاق، سىلىق، تەمى تاتلىق بولىدۇ. ئۇ كۈز ۋە قىش پەسلىدە كۆپ ئۇچرايدىغان مېۋىلەرنىڭ بىرى، ئاسىيادىكى نۇرغۇن دۆلەتلەردە، بولۇپمۇ جۇڭگو، ياپونىيە ۋە كورىيەدە ھالۋابىدىت مۇھىم يېزا ئىگىلىك مەھسۇلاتلىرى ۋە يېمەك - ئىچمەك مەدەنىيىتىنىڭ بىر قىسمى.

ھايمانتۇس تۇرمۇشىمىزدا دائىم يەيدىغان مېۋە بولۇپ، ئۇنىڭ تەركىبىدە كۆپ مىقداردا يېمەكلىك تالاسى بار، ئۇنىڭ ئۈستىگە ئىسسىقلىق مىقدارى بىر قەدەر تۆۋەن، ئاشقازان ئۈچەينىڭ لۆمۈلدىشىنى تېزلىتىپ، قەۋزىيەتنى پەسەيتىدۇ. لېكىن ھايمانتۇسنىڭ تەبىئىيىتى سوغۇق، كۆپ يېسە بەدەننى سوغۇق قاپلاپ كېتىشى مۇمكىن، ئاياللار ئەگەر ھايمانتۇسنى كۆپ ئىستېمال قىلسا، بالىياتقۇنىڭ ساغلاملىقىغا تەسىر يېتىپ، بالىياتقۇنىڭ سوغۇق بولۇشىنى ئېغىرلاشتۇرۇۋېتىدۇ.