قامۇس

“شامان” سۆزى سىبىرىيە تۇڭگۇس تىلىدىكى “šaman” دىن كەلگەن بولۇپ، “بىلگۈچى” ياكى “روھلار بىلەن سۆھبەتلىشىدىغان كىشى” دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. شامان بەزى مەدەنىيەتلەردە ئالاھىدە مەنىۋى رول ئوينايدىغان كىشى بولۇپ، ئادەتتە ئىنسانلار بىلەن روھ دۇنياسى ئوتتۇرىسىدىكى كۆۋرۈك دەپ قارىلىدۇ.

ئىپتىدائىي دىن ۋە خەلق ئارىسىدىكى ئېتىقاد كاتېگورىيەسى ئىچىدە، پېرىخونلار ئادەم بىلەن تەبىئەت، ئىلاھ بىلەن ئاددىي ئادەملەر ئوتتۇرىسىدىكى مۇھىم ۋاسىتە ھېسابلىنىدۇ. ئۇلار ئادەتتە ئالاھىدە ئىقتىدارغا ئىگە دەپ قارىلىدۇ، تەبىئەتتىن ھالقىغان كۈچنىڭ مەۋجۇتلۇقىنى ھېس قىلالايدۇ ھەمدە ئۇلار بىلەن پىكىر ئالماشتۇرالايدۇ. نۇرغۇن قەدىمىي قەبىلە ۋە ئەنئەنىۋى جەمئىيەتتە، پېرىخون ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينايدۇ.

ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ۋە تارىخىدا "سېھىرگەر" ئۇقۇمى ئىنتايىن مول مەزمۇنغا ئىگە بولۇپ، بۇ سۆز قەدىمكى دەۋرلەردىن تارتىپ ھازىرغىچە تۈرلۈك مەنىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان. بۇ ئۇقۇم ئەرەبچە "سېھىر" سۆزى بىلەن پارسچە "گەر" قوشۇمچىسىنىڭ بىرلىشىشىدىن كېلىپ چىققان بولۇپ، "سېھىر قىلغۇچى كىشى" دېگەن ئاساسىي مەنىنى بىلدۈرىدۇ.

شايبا رۇسچە ۋە نېمىسچە سۆز بولۇپ، بۇرما مىخ (ۋىنتا) ئاستىغا قويۇلىدىغان نېپىز مېتال ھالقىدۇر. بەزىدە بولتا ھالقىسى ، ھالقا دەپمۇ قىسقارتىپ ئاتاپ قويىدۇ.  ئىككى جىسىمنى ئۇلىغاندا بوشاپ قېلىش، ئاجراپ چىقىپ كېتىش ياكى بۇزۇلۇشنىڭ ئالدىنى ئېلىشقا ئىشلىتىلىدىغان مۇھىم ھىملەش دېتالى بولۇپ، تېخنىكىلىق سىستېمىلاردا كۆرۈنمەس، ئەمما ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينايدۇ.

ۋىنتا ( Screw ) رۇسچە سۆز بولۇپ، ياپىلاق باش قىسمىدا يېرىقى بولۇپ، ئەتۋىركە ئارقىلىق سۈركىلىش كۈچىدىن پايدىلىنىپ ئەسۋاب-جابدۇقلارنى چىڭىتىدىغان بىر خىل مېخانىكىلىق زاپچاس، بەزىلىرىنىڭ شەكىللىرى بولتىغا ئوخشىشىپ قالىدۇ ئەمما گايكا بولمايدۇ. بۇ زاپچاس سانائەت، قۇرۇلۇش ۋە كۈندىلىك تۇرمۇشتا كەڭ قوللىنىلىدۇ.

چامباشچىلىق جۇڭخۇا مىللىتىنىڭ ئۇزاق مۇددەتلىك ئىشلەپچىقىرىش ئەمگىكى، تەبىئەت بىلەن ئېلىشىش ۋە تىغلىق قوراللار دەۋرىدىكى ئۇرۇشلاردا تەدرىجىي شەكىللەنگەن ۋە تەرەققىي قىلغان بىر خىل تەنتەربىيە تۈرى.

شارنىر (Hinge) رۇسچە "Шарнир" سۆزىدىن كەلگەن بولۇپ، ئىككى جىسىمنى بىر ئوق ئەتراپىدا ئايلىنىش ئىقتىدارى بىلەن تۇتاشتۇرىدىغان مېخانىكىلىق قۇرۇلما. شارنىر ئارقىلىق ئۇلانغان جىسىملار مەلۇم چەك ئىچىدە ئەركىن ئېچىلىپ-يېپىلالايدۇ ياكى ئايلىنالايدۇ. گىرە دەپمۇ ئاتىلىدىغان بۇ زاپچاس، مەھسۇلاتلارنىڭ ھەرىكەتچانلىقى ۋە ئەمەلىيلىكىنى زور دەرىجىدە ئاشۇرىدۇ.

ئامبۇر پارىسچە سۆز بولۇپ، مېتاللارنى قىسىش، سۇغۇرۇش، سۇندۇرۇش، ئېگىش، كېسىش ۋە ئاجرىتىش قاتارلىق مۇھىم مەشغۇلاتلارغا ئىشلىتىلىدىغان ئاساسلىق قول قورالىدۇر. خەلق ئارىسىدا "ئاغرىغان چىشنىڭ دورىسى ئامبۇر" دېگەن ماقال بار بولۇپ، بۇ ئامبۇرنىڭ تۇرمۇشتىكى مۇھىملىقىنى ئەكس ئەتتۈرىدۇ.

رېزبا (screw thread) سىلىندىر ياكى كونۇسنىڭ سىرتقى يۈزىنى بويلاپ يۇقىرىغا ئۆرلەيدىغان ئۈزۈكسىز كۆتۈرۈلۈپ چىقىدىغان قۇرۇلما بولۇپ، ئۇلاش، ئۇزىتىش ياكى ھىملاشقا ئىشلىتىلىدۇ.

گايكا ( Gayka / Nut ) بولسا مېخانىكىلىق ئۇلاش سىستېمىسىدا كەڭ قوللىنىلىدىغان، ئىچكى رېزبىلىق مېتال دېتال بولۇپ، بولتا (Bolt) ياكى بۇرما مىخ (Screw) بىلەن بىرلىكتە ئىشلىتىلىدۇ. گايكىنىڭ ئاساسىي ۋەزىپىسى ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق زاپچاسلارنى چىڭىتىش، مۇقىملاشتۇرۇش ۋە ئۇلاش بولۇپ، سانائەت، قۇرۇلۇش، ئاپتوموبىل ۋە كۈندىلىك تۇرمۇشتا ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينايدۇ.

ھەرە ياغاچ، مېتال، سۇلياۋ قاتارلىق ماتېرىياللارنى كېسىشكە ئىشلىتىلىدىغان ئاساسىي قول قورالى بولۇپ، ئۇنىڭ چىشلىق تىغى ماتېرىياللارنى ئۈنۈملۈك كېسىشكە ئىمكانىيەت يارىتىدۇ. ھەرىنىڭ تارىخى ناھايىتى ئۇزۇن بولۇپ، قەدىمكى زاماندىن تارتىپ ھۈنەرۋەنلەر، قۇرۇلۇشچىلار ۋە ياغاچچىلار تەرىپىدىن قوللىنىلىپ كەلگەن.

كۇلۇچ رۇسچە سۆز بولۇپ، پىشاڭ پرىنسىپىدىن پايدىلىنىپ بولتا، بۇرما مىخ، گايكا ۋە باشقا رېزبىلىق دېتاللارنى چىڭىتىش ياكى بوشىتىش ئۈچۈن ئىشلىتىلىدىغان بىر خىل قول قورالىدۇر. "چىراغ يورۇقىدا ھاشىمنىڭ قولىدىكى كۇلۇچ پارقىراپ كۆرۈنەتتى" دېگەن جۈملىدىن كۈندىلىك تۇرمۇشتا ئۇنىڭ ئومۇمىيۈزلۈك ئىشلىتىلىدىغانلىقىنى كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ.

ئەتۋىركە رۇسچە سۆز بولۇپ، بەزى كىشىلەر قىسقارتىپلا ئەتىركە دەپمۇ ئاتاپ قويىدۇ. ھەر خىل ماشىنا ئۈسكۈنىلىرىنى قۇراشتۇرۇپ ياساشتا، قالپاقلىق بۇرما مىخلارنى بۇراپ چىڭىتىش، بوشىتىش ئۈچۈن ئىشلىتىدىغان قول سايمىنىدۇر. تەكشى نېپىز ئۇچلۇق باش ياكى كرىست شەكىللىك ئۇچلۇق بېشى بولۇپ، بۇرما مىخ بېشىنىڭ ئوقۇر چېكى ياكى ئويمان ئېغىزىغا كىرگۈزۈپ ئايلاندۇرۇش ئارقىلىق ئىشلىتىلىدۇ.

ۋاسكىتبول (Basketball) ئىككى كوماندا ئارىسىدا قولدا ئوينىلىدىغان دۇنيا مىقياسىدا كەڭ تارقالغان يۇمۇلاق توپ ئويۇنى بولۇپ، ئۇنىڭدا ھەر بىر كوماندا توپنى قارشى تەرەپنىڭ گارىغا (توپ سېۋىتى) تاشلاپ نومۇر توپلاپ ، بەلگىلەنگەن ۋاقىت ئىچىدە قارشى ئۇتۇشقا تىرىشىدۇ. بۇ ئويۇن 1891-يىلى دوكتور جېيمس نايسمىت (James Naismith) تەرىپىدىن ئامېرىكىنىڭ ماسساچۇسېتس شتاتىدا ئىجاد قىلىنغان. بۈگۈنكى كۈندە ۋاسكىتبول دۇنيا بويىچە ئەڭ كۆپ ئوينىلىدىغان ۋە كۆرۈلىدىغان تەنھەرىكەت تۈرلىرىدىن بىرى بولۇپ قالدى.

دەزمال كىيىم-كېچەك ۋە رەختلەرنى تۈزلەش، پۇرۇشقان يەرلىرىنى سىلىقلاشتا ئىشلىتىلىدىغان مۇھىم ئائىلە ئېلېكتىر ئەسۋابى بولۇپ، ئۇنىڭ تارىخى ئۇزۇن، تۈرلىرى كۆپ ۋە قوللىنىلىش دائىرىسى كەڭدۇر. بۇ ماقالىدا دەزمالنىڭ تارىخى، تۈرلىرى، خىزمەت پىرىنسىپى ۋە تاللاش ماھارەتلىرى تەپسىلىي تونۇشتۇرۇلىدۇ.

روزا ھېيت (ئەرەبچە: عيد الفطر) ئىسلام دىنىدىكى ئەڭ مۇھىم بايراملارنىڭ بىرى بولۇپ، رامىزان ئېيىدا بىر ئاي روزا تۇتقاندىن كېيىن شەۋۋال ئېيىنىڭ بىرىنچى كۈنى تەبرىكلىنىدۇ. ئۇيغۇرلار ئۈچۈن، روزا ھېيت پەقەت دىنىي پائالىيەت بولۇپلا قالماستىن، بەلكى مەدەنىيەت، ئەنئەنە ۋە كىملىك بىلەن زىچ باغلانغان مۇھىم ئىجتىمائىي ۋەقەدۇر. بۇ ماقالىدە روزا ھېيتنىڭ ئۇيغۇر جەمئىيىتىدىكى ئەھمىيىتى، تارىخى تەرەققىياتى ۋە بۈگۈنكى كۈندىكى تەبرىكلەش ئادەتلىرى ھەققىدە تەپسىلىي توختىلىمىز.

ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ۋە تارىخىدا "بوسۇغا" ئۇقۇمى ناھايىتى مۇھىم ئورۇن تۇتىدۇ. بۇ سۆز پەقەت ماددىي قۇرۇلۇش ئېلېمېنتىلا ئەمەس، بەلكى ئۇيغۇر مەدەنىيىتى، ئىجتىمائىي مۇناسىۋەتلىرى، ئېتىقادلىرى ۋە...

ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ۋە تارىخىدا "شاھزادە" ئۇقۇمى ناھايىتى مۇھىم ئورۇن تۇتىدۇ. بۇ سۆز پەقەت بىر ھاكىمىيەت مەنسىپىلا ئەمەس، بەلكى ئۇيغۇر ئەدەبىياتى، مەدەنىيىتى ۋە سىياسىي تارىخىدا چوڭقۇر مەنىگە ئىگە. ئۇيغۇرلار ئۇزۇن مۇددەتلىك تارىخىي جەريانىدا بۇ ئۇقۇمنى ئۆزىنىڭ مەدەنىيەت ھاياتىغا سىڭدۈرگەن ۋە ئۆزگىچە ئۇيغۇرچە مەنىلەر بىلەن بېيىتقان.

بولتا مېخانىكىلىق مۇقىملاشتۇرۇش سىستېمىسىدىكى ئاساسىي زاپچاس بولۇپ، ئۇلاش، چىڭىتىش ۋە كۆۋرۈك سېلىش ئىقتىدارىغا ئىگە. بولتا ئادەتتە مېتال ماتېرىياللىرىدىن ياسىلىدۇ ۋە ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق جىسىمنى رېزبا ئايلىنىشى ئارقىلىق زىچ تۇتاشتۇرۇشقا خىزمەت قىلىدۇ.

قوتاز سۈت ئەمگۈچى ھايۋانلار سىنىپى، جۈپ تۇياقلىقلار تەرتىپى (Artiodactyla)، كالىلار ئائىلىسى (Bovidae)، كالىسىمانلار ئۇرۇقى (Bovinae) ۋە كالا جىنسى (Bos) ئىچىدىكى بىر تۈردۇر. ئىلمىي نامى Bos grunniens (ئۆي قوتازلىرى) ۋە Bos mutus (ياۋايى قوتازلار) بولۇپ، كالىلارنىڭ بىر تۈرىدۇر.

فېليەتون جەمئىيەتتىكى نۇقسان ۋە سەلبىي ھادىسىلەرنى كۈلدۈرگى، كىنايىلىك ۋە ئۆتكۈر تىل بىلەن تەنقىد قىلىدىغان ئەدەبىي ژانىر. بۇ ئاتالغۇ ئەسلىدە فرانسۇزچىدىن كەلگەن بولۇپ، كېيىن رۇس ۋە باشقا تىللارغا تارقالغان.