ئاغمىخان

بىز دائىم يېزا-قىشلاقلاردا، ئېتىزلىقلاردا ياكى ھەتتا شەھەر ئەتراپىدىكى باغچىلاردا تېزلىكتە كۆزدىن غايىب بولىدىغان بىر كىچىك، سارغۇچ ھايۋاننى ئۇچرىتىپ قالىمىز. ئۇنىڭ ئىسمى – ئاغمىخان. گەرچە ئۇ دائىم «توخۇ ئوغرىسى» دېگەن نام بىلەن ئەيىبلەنسىمۇ، ئەمەلىيەتتە ئاغمىخان (Weasel) تەبىئەت دۇنياسىدىكى ئىنتايىن مۇھىم ۋە قىزىقارلىق بىر جانلىق. بۇ ماقالىمىزدە بىز ئاغمىخاننىڭ دۇنياسىغا نەزىرىمىزنى مەركەزلەشتۈرۈپ باقايلى.

ئاغمىخاننىڭ ئومۇمىي تونۇشتۇرۇلۇشى

ئاغمىخان – ئاغمىخانلار ئائىلىسى (Mustelidae) گە تەۋە بولغان كىچىك تىپتىكى يىرتقۇچ ھايۋان. بۇ ئائىلىگە بورسۇق، قۇندۇز ، بۇلغۇن ، مېللىۋورا قاتارلىق نۇرغۇنلىغان جانلىقلار كىرىدۇ. ئاغمىخان ئۆزىنىڭ ئۇزۇنچاق، ئىنچىكە بەدىنى ۋە قىسقا پۇتلىرى بىلەن داڭلىق بولۇپ، بۇ ئالاھىدىلىكى ئۇنىڭغا تار غارلارغا ۋە تۆشۈكلەرگە ئاسانلا كىرىپ-چىقىش ئىمكانىيىتىنى بېرىدۇ.

ھازىر پۈتۈن دۇنيادىكى جەمئىي ئاغمىخان تۈرىدىن 18 خىلى بار. ئاتلانتىك ئوكياندىن سىرت، ھەر قايسى قىتئەلەرگە تارقالغان. دەريا، توپا دۆڭ، چاتقاللىق ۋە ئېتىز ياكى دەرەخ ئاستىدىكى غار ئىچىدە ياشايدۇ، ئاساسلىقى كېچىدە ھەرىكەت قىلىدۇ. ئاغمىخاننىڭ بىر جۈپ سېسىق بېزى بولۇپ، كۈشەندىسىگە يولۇققاندا غەلىتە سېسىق پۇراق قويۇپ بېرىپ، دۈشمەندىن قوغدىنىش رولى بار. كىشىلەرنىڭ قارىشىچە سېسىق پۇراق چىقىرىپ توخۇ ئوغرىلاپ ييىشكە ۋە ھايۋانلارنى قايمۇقتۇرۇشقا ماھىر.

ئۇيغۇر تىلى ئىزاھلىق لۇغىتى

ئىسىم <زوئولوگىيە> بىر خىل سۈت ئەمگۈچى ھايۋان. بەدىنى كىچىك، ئۇزۇنراق، پۇتلىرى قىسقا بولىدۇ؛ قۇيرۇقى بەدەن ئۇزۇنلۇقىنىڭ يېرىمىغا توغرا كېلىدۇ، رەڭگى ئاق ياكى سېرىق بولىدۇ.

ئۇيغۇرچە / Uyghurche : ئاغمىخان
ئىنگىلىزچە / English : Weasel
تۈركچە / Türkçe : Gelincik
خەنزۇچە / 汉语 : 鼬

تاشقى كۆرۈنۈشى ۋە ئالاھىدىلىكى

بەدەن شەكلى: ئاغمىخاننىڭ بەدىنى ئىنتايىن ئىنچىكە ۋە ئۇزۇن بولۇپ، ئومۇرتقىسى ئالاھىدە ئېلاستىكىلىققا ئىگە. بۇ ئۇنىڭ چاشقانلارنىڭ ئۆڭكۈرلىرىگە كىرىپ ئوۋ ئوۋلىشىغا ياردەم بېرىدۇ.

تۈكلىرىنىڭ رەڭگى: ئادەتتە دۈمبە قىسمى سارغۇچ قوڭۇر رەڭدە، قورساق قىسمى بولسا ئاق ياكى سۇس سېرىق رەڭدە بولىدۇ. بۇ رەڭ ئۇنىڭ مۇھىتقا ئاسان يوشۇرۇنۇشىغا ياردەم بېرىدۇ.

چاققانلىقى: ئاغمىخان ئىنتايىن چاققان ۋە تېز ھەرىكەت قىلىدۇ. ئۇ قىسقا ئارىلىقتا يۇقىرى سۈرئەت بىلەن يۈگۈرەلەيدۇ، شۇنداقلا دەرەخكە ۋە تاملارغا ياخشى يامىشالايدۇ.

ئاغمىخاننىڭ ئىلمىي تۈرگە ئايرىلىشى

ئاغمىخان گۆشخورلار تۈركۈمى (Carnivora)، سۈت ئەمگۈچىلەر سىنىپى (Mammalia) غا كىرىدىغان ھايۋان. ئۇ تېخىمۇ ئىنچىكىلەپ ئاغمىخانلار ئائىلىسى (Mustelidae) ۋە ئاغمىخان ئۇرۇقدىشى (Mustela) غا تەۋە. بىز ئۇيغۇر دىيارىدا دائىم كۆرىدىغان «ئاغمىخان» كۆپىنچە ھاللاردا سىبىرىيە ئاغمىخىنى (Siberian Weasel) دەپ ئاتىلىدىغان تۈرى بولۇپ، ئۇنىڭ ئىلمىي نامى Mustela sibirica دۇر.

ياشاش مۇھىتى ۋە تارقىلىشى

ئاغمىخانلار دۇنيانىڭ نۇرغۇن جايلىرىدا، جۈملىدىن ياۋروپا، ئاسىيا ۋە شىمالىي ئامېرىكىدا كەڭ تارقالغان. ئۇلار ئوخشىمىغان مۇھىتلارغا ئاسان ماسلىشالايدۇ. ئۇلارنى كۆپىنچە:

(1) ئېتىزلىقلار ۋە ئوتلاقلار
(2) ئورمانلار ۋە چاتقاللىقلار
(3) يېزا-قىشلاقلاردىكى دېھقانلارنىڭ ھويلىلىرى
(4) شەھەر ئەتراپىدىكى باغچىلار ۋە تاشلاندۇق جايلاردا ئۇچراتقىلى بولىدۇ.

ئۇلار كۆپىنچە تاشلىۋېتىلگەن ئۆڭكۈرلەردە، دەرەخ كاۋاكلىرىدا ياكى ئىنسانلار ياسىغان قۇرۇلۇشلارنىڭ ئاستىدا ئۇۋا تۇتىدۇ.

ئوزۇقلىنىش ئادىتى: ئاساسلىق يېمەكلىكى نېمە؟

گەرچە كۆپچىلىكنىڭ كاللىسىدا «ئاغمىخان توخۇ يەيدۇ» دېگەن قاراش ئومۇملاشقان بولسىمۇ، ئەمەلىيەتتە توخۇ ئۇنىڭ ئاساسلىق يېمەكلىكى ئەمەس. ئاغمىخاننىڭ يېمەكلىك تىزىملىكىدە ئاساسلىقى تۆۋەندىكىلەر بار:

چاشقان: بۇلار ئاغمىخاننىڭ ئەڭ ياقتۇرۇپ يەيدىغان ئولجىسى. بىر ئاغمىخان بىر يىلدا نەچچە يۈز، ھەتتا مىڭدىن ئارتۇق چاشقاننى يەپ، زىيانداش ھاشاراتلارنى كونترول قىلىشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ.

كىچىك قۇشلار ۋە قۇش تۇخۇملىرى: ئۇلار پۇرسەت بولسىلا قۇشلارنىڭ ئۇۋىسىغا ھۇجۇم قىلىپ، تۇخۇمىنى ياكى بالىلىرىنى يەيدۇ.

ئىككى خىل ماكانلىقلار ۋە ئۆمىلىگۈچى ھايۋانلار: پاقا، كەسلەنچۈك قاتارلىقلار.

ھاشاراتلار: چېكەتكە ۋە باشقا چوڭ تىپتىكى ھاشاراتلار.

ئاغمىخان پەقەت ئىنتايىن ئاچ قالغاندا ياكى باشقا ئولجا تاپالمىغاندىلا دېھقانلارنىڭ توخۇ كاتەكلىرىگە ھۇجۇم قىلىدۇ. شۇڭلاشقا، ئەسلى ئاغمىخاننىڭ زىيانداش ھاشارەتلەر ۋە چاشقانلارنى يوقىتىش نۇقتىسىدىن ئېيتقاندا «دېھقانلارنىڭ دوستى» دېيىشكىمۇ بولىدۇ.

نەسىللىنىش ۋە كۆپىيىش ئالاھىدىلىكى

ئاغمىخانلارنىڭ كۆپىيىش مەزگىلى ئادەتتە ئەتىيازدا، يەنى 2-ئايدىن 5-ئايغىچە بولىدۇ. بۇ مەزگىلدە ئەركەك ئاغمىخانلار چىشى ئاغمىخانلارنى قوغلىشىپ جۈپلىشىدۇ. چىشى ئاغمىخاننىڭ ھامىلىدارلىق مەزگىلى بىر ئايدىن سەل ئارتۇقراق (تەخمىنەن 35-45 كۈن) داۋاملىشىدۇ، ھەر قېتىمدا 4 تىن 10 غىچە بالا تۇغىدۇ.

يېڭى تۇغۇلغان بالىلىرىنىڭ كۆزى يۇمۇق، تۈكسىز ۋە ئىنتايىن ئاجىز بولۇپ، پۈتۈنلەي ئانىسىنىڭ بېقىشىغا تايىنىدۇ. بىر ئاي ئەتراپىدا كۆزى ئېچىلىپ، ئىككى ئايلىق بولغاندا ئانىسىغا ئەگىشىپ ئوۋ ئوۋلاشنى ئۆگىنىشكە باشلايدۇ ۋە تەدرىجىي مۇستەقىل ياشاشقا يۈزلىنىدۇ. ئۇلارنىڭ ئۆسۈپ يېتىلىشى تېز بولۇپ، بىر يىلغا يەتمىگەن ۋاقىتتىلا جىنسىي جەھەتتىن يېتىلىپ، كۆپىيىش ئىقتىدارىغا ئىگە بولىدۇ.

دۇنيادىكى تارقىلىش ئەھۋالى

ئاغمىخانلار ئۇرۇقدىشى (Mustela) دۇنيادىكى تارقىلىشى ئەڭ كەڭ ھايۋانلارنىڭ بىرى بولۇپ، شىمالىي يېرىم شارنىڭ كۆپ قىسىم رايونلىرىغا، جۈملىدىن ياۋروپا، ئاسىيا ۋە شىمالىي ئامېرىكىغا كەڭ تارقالغان. ئۇلارنىڭ ئوخشىمىغان تۈرلىرى ئوخشىمىغان كىلىمات ۋە مۇھىتلاردا ياشايدۇ.

بىزگە تونۇشلۇق بولغان سىبىرىيە ئاغمىخىنى (Mustela sibirica) بولسا ئاساسلىقى ئاسىيا قىتئەسىدە ياشايدۇ. ئۇنىڭ ياشاش دائىرىسى شەرقتە ياپونىيە، كورىيەدىن تارتىپ، غەربتە سىبىرىيە ۋە ئوتتۇرا ئاسىيا رايونلىرىغىچە، جەنۇبتا بولسا ھىمالايا تاغلىرى ۋە جۇڭگونىڭ كۆپ قىسىم جايلىرىغىچە سوزۇلغان. ئۇيغۇر ئېلىدىمۇ ئاغمىخانلارنىڭ ياشاش ماكانلىرى بار . ئۇلارنىڭ ئورمان، ئوتلاق، دېھقانچىلىق رايونلىرى ھەتتا شەھەر ئەتراپى قاتارلىق كۆپ خىل مۇھىتقا كۈچلۈك ماسلىشىش ئىقتىدارى ئۇلارنىڭ كەڭ تارقىلىشىدىكى مۇھىم ئامىل ھېسابلىنىدۇ.

ئاغمىخان ۋە ئىنسانلار: دوست ياكى دۈشمەن؟

ئاغمىخاننىڭ ئىنسانلار بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى ئىنتايىن مۇرەككەپ.

زىيانلىق تەرىپى:

ئۇنىڭ ئەڭ چوڭ «گۇناھى» ئۆي قۇشلىرىغا، بولۇپمۇ توخۇلارغا ھۇجۇم قىلىشىدۇر. بۇ سەۋەبتىن نۇرغۇن دېھقانلار ئۇنى زىيانداش ھايۋان دەپ قارايدۇ. خەنزۇ مەدەنىيىتىدىكى «黄鼠狼给鸡拜年——没安好心» (ئاغمىخان توخۇنى ھېيتلاپتۇ – كۆڭلىدە ياخشى نىيەت يوق) دېگەن ماقال-تەمسىل ئۇنىڭ بۇ سەلبىي ئوبرازىنى ناھايىتى جانلىق تەسۋىرلەپ بېرىدۇ.

پايدىلىق تەرىپى:

ئىككىنچى تەرەپتىن، ئاغمىخان تەبىئىي چاشقان تۇتقۇچى ھېسابلىنىدۇ. ئۇلار دېھقانچىلىق زىرائەتلىرىگە ۋە ئامبارلاردىكى ئاشلىقلارغا غايەت زور زىيان سالىدىغان چاشقان، كالىمۇش قاتارلىق كېمىرگۈچى ھايۋانلارنى كۆپلەپ يوقىتىدۇ. بۇ نۇقتىدىن ئالغاندا، ئاغمىخان ئىنسانلارنىڭ ئىشلەپچىقىرىشىغا زور پايدا ئېلىپ كېلىدۇ.

مەدەنىيەت ۋە رىۋايەتلەردىكى ئاغمىخان

ئۆزىنىڭ سىرلىق يوشۇرۇنۇش ئادىتى، كېچىدە ھەرىكەت قىلىشى ۋە بەزىدە غەلىتە ئاۋاز چىقىرىشى سەۋەبىدىن، ئاغمىخان نۇرغۇن مەدەنىيەتلەردە ھىيلىگەر، سىرلىق، ھەتتا بىر ئاز قورقۇنچلۇق ئوبراز بىلەن تەسۋىرلىنىدۇ. بەزى خەلق ئارىسىدىكى رىۋايەتلەردە ئۇنى «ئەپسۇنچى» ياكى «ئالۋاستى» بىلەن باغلاشتۇرىدىغان ئەھۋاللارمۇ بار. ئەمما بۇلارنىڭ ھەممىسى ئىلمىي ئاساسقا ئىگە ئەمەس، پەقەت ئۇنىڭ تۇرمۇش ئادىتىدىن كېلىپ چىققان خاتا چۈشەنچىلەردۇر.

خۇلاسە

ئاغمىخان – گەرچە نامى «توخۇ ئوغرىسى» دەپ چىققان بولسىمۇ، ئەمەلىيەتتە ئېكولوگىيەلىك تەڭپۇڭلۇقتا مۇھىم رول ئوينايدىغان جانلىق. ئۇنىڭ زىيانداش كېمىرگۈچىلەرنى يوقىتىشتىكى تۆھپىسى ئۇنىڭ ئاندا-ساندا كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان زىيىنىدىن كۆپ ئۈستۈن تۇرىدۇ. شۇڭلاشقا، بىز بۇ چاققان ۋە ئەقىللىق كىچىك ھايۋانغا توغرا نەزەر بىلەن قاراپ، ئۇنىڭ تەبىئەتتىكى رولىنى قەدىرلىشىمىز كېرەك. كېلەر قېتىم بىر ئاغمىخاننى ئۇچراتقاندا، ئۇنىڭ پەقەت بىر توخۇ ئوغرىسى ئەمەس، بەلكى مۇرەككەپ تەبىئەت زەنجىرىنىڭ مۇھىم بىر ھالقىسى ئىكەنلىكىنى ئېسىڭىزدە تۇتۇڭ.

سانلىق مەلۇماتلار ۋىكىپېدىيادىن ئېلىندى.