كۇلۇچ

كۇلۇچ رۇسچە سۆز بولۇپ، پىشاڭ پرىنسىپىدىن پايدىلىنىپ بولتا، بۇرما مىخ، گايكا ۋە باشقا رېزبىلىق دېتاللارنى چىڭىتىش ياكى بوشىتىش ئۈچۈن ئىشلىتىلىدىغان بىر خىل قول قورالىدۇر. «چىراغ يورۇقىدا ھاشىمنىڭ قولىدىكى كۇلۇچ پارقىراپ كۆرۈنەتتى» دېگەن جۈملىدىن كۈندىلىك تۇرمۇشتا ئۇنىڭ ئومۇمىيۈزلۈك ئىشلىتىلىدىغانلىقىنى كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ.

ئۇيغۇرچە / Uyghurche : كۇلۇچ
ئىنگىلىزچە / English : Wrench
تۈركچە / Türkçe : Anahtar
خەنزۇچە / 汉语 : 扳手

ئۇيغۇرچە ئىزاھلىق لۇغىتىدىكى چۈشەندۈرۈلۈشى :

ئى [ر] ۋىنتا ، گايكا قاتارلىقلارنى بوشىتىش ، چىڭىتىش ئۈچۈن ئىشلىتىلىدىغان تۆمۈر ئەسۋاب : چىراغ يورۇقىدا ھاشىمنىڭ قولىدىكى كۇلۇچ پارقىراپ كۆرۈنەتتى .

1. كۇلۇچنىڭ تارىخىي تەرەققىياتى

كۇلۇچ ئىنسانىيەت ئىشلەتكەن ئەڭ قەدىمكى قول قوراللىرىنىڭ بىرى بولۇپ، تارىخى يىلتىزى ئىنتايىن چوڭقۇر دىسەك بولىدۇ. دەسلەپتە ئاددىي تاش ۋە مېتال پارچىلىرىدىن ياسالغان بولسا، سانائەت ئىنقىلابى دەۋرىدە ئۇنىڭ شەكلى ۋە ئىقتىدارى زور دەرىجىدە ئالغا ئىلگىرلىگەن. 1900-يىللاردا سوۋىت ئىتتىپاقى ئالىملىرى مىخانىكىلىق مەشغۇلاتلارنى تېخىمۇ كەڭ دائىرىدە قوللىنىش مەقسىتىدە ھەرىكەتچان كۇلۇچنى تەتقىق قىلىپ ياسىغان. ھازىرقى زاماندا، كۇلۇچ مېتاللۇرگىيە، ماشىنىسازلىق، قۇرۇلۇش ۋە باشقا تېخنىكىلىق ساھەلەردە كەڭ قوللىنىلىدىغان ئاساسىي قورالغا ئايلانغان.

2. كۇلۇچنىڭ ئاساسىي قۇرۇلمىسى

كۇلۇچ ئاساسەن ئىككى مۇھىم قىسىمدىن تەركىب تاپىدۇ:

2.1. تۇتقۇچ قىسىم (Handle)

كۇلۇچنىڭ تۇتقۇچ قىسمى ئادەتتە قوللاش ئۈچۈن قۇلايلىق شەكىلدە لايىھىلەنگەن. بۇ قىسىم ئىشلىتىلگەندە قول بىلەن تۇتىدىغان جاي بولۇپ، تۇتۇشقا ئەپلىك بىر شەكىلدە ئەرگونومىك (ئادەمگە قۇلايلىق) لايىھىلەنگەن بولىدۇ. ئۇزۇنلۇقى ئادەتتە ئىشلىتىلىدىغان ئورنىغا قاراپ ئوخشاش بولمايدۇ، چۈنكى پىشاڭ پرىنسىپى بويىچە تۇتقۇچ قانچە ئۇزۇن بولسا، كۈچنى شۇنچە تېجىگىلى بولىدۇ.

2.2. باش قىسمى (Working Head)

كۇلۇچنىڭ ئىش بېشى بولتا ياكى گايكىنى قىسىش ئۈچۈن لايىھىلەنگەن بولۇپ، تۆۋەندىكى شەكىللەردە بولىدۇ:

• ئېغىز (Jaw): بولتا ياكى گايكىنىڭ سىرتىنى قىسىپ تۇرىدىغان قىسىم
• كىيدۈرمە تۆشۈك (Socket): گايكا ياكى بولتا بېشىغا كىيگۈزۈلىدىغان قىسىم
• بۇرجەكلىك ئۇچى (Box End): ئالتە بۇرجەكلىك ياكى 12 بۇرجەكلىك بولتا/گايكىلارغا ماس كېلىدىغان قىسىم

3. كۇلۇچنى ياساشقا ئىشلىتىلىدىغان ماتېرىيال

كۇلۇچ تۆۋەندىكى ماتېرىياللاردىن ياسىلىدۇ:

• كاربون قۇرۇلمىلىق پولات (Carbon Structural Steel): ئاساسىي، نىسبەتەن ئىقتىسادىي ماتېرىيال.
• قېتىشما قۇرۇلمىلىق پولات (Alloy Structural Steel): چىداملىقى ۋە زەڭ باسماسلىق خۇسۇسىيىتى ياخشى.
• خىروم-ۋانادىي پولىتى (Chrome-Vanadium Steel): قاتتىقلىقى يۇقىرى، چىداملىق، سۈركىلىشكە قارشىلىق كۆرسىتىش خۇسۇسىيىتى ياخشى.
• خىروم-مولىبدېن پولىتى (Chrome-Molybdenum Steel): ئېلاستىكلىقى ياخشى، يۇقىرى تېمپېراتۇرىغا چىدايدۇ.
• مىس قېتىشما (Copper Alloy): ئوت ئالماس، ئۇچقۇن چىقارماس خۇسۇسىيەتكە ئىگە، پارتلاشتىن ساقلىنىش مۇھىتتا ئىشلىتىلىدۇ.
• تىتانىيۇم قېتىشما (Titanium Alloy): يېنىك، زەڭ باسماس، چىداملىقى يۇقىرى، ئەمما قىممەت.

4. خىزمەت پىرىنسىپى

كۇلۇچنىڭ خىزمەت پىرىنسىپى ئاساسەن ئىككى فىزىكىلىق قانۇنىيەتكە ئاساسلانغان ئاساستا لايىھىلەنگەن:

4.1. پىشاڭ پىرىنسىپى (Lever Principle)

كۇلۇچنىڭ ئۇزۇنلۇقى كۈچ پىشىڭى سۈپىتىدە خىزمەت قىلىدۇ. پىشاڭ قانۇنىيىتى بويىچە، كۈچ نۇقتىسىدىن تىرەش نۇقتىسىغىچە بولغان ئارىلىق قانچە چوڭ بولسا، بىر تەرەپكە سەرپ قىلىنغان كۈچنى شۇنچە تېجىگىلى بولىدۇ. شۇڭا ئۇزۇن كۇلۇچ قىسقا كۇلۇچقا قارىغاندا كۈچنى تېخىمۇ تېجەيدۇ.

4.2. ئايلانما ھەرىكەت پىرىنسىپى (Rotational Movement)

كۇلۇچ دەستىگە سىرتقى كۈچ بېرىش ئارقىلىق، بۇ كۈچ بولتا ياكى گايكىغا ئايلانما ھەرىكەت قىلدۇرىدۇ. رېزبىنىڭ ئايلىنىش يۆنىلىشىنى بويلاپ بولتا ياكى گايكىنى بۇراپ، چۇۋۇش ياكى قۇراشتۇرۇش مەقسىتىگە يېتىدۇ.

5. كۇلۇچنىڭ ئاساسلىق تۈرلىرى

كۇلۇچ شەكلى، ئىقتىدارى ۋە ئىشلىتىش مەقسىتىگە قاراپ كۆپلىگەن تۈرلەرگە بۆلۈنىدۇ:

5.1. ئادەتتىكى كۇلۇچ / ئوچۇق باش كۇلۇچ (Open-End Wrench)

ئەڭ ئاساسىي ۋە كۆپ ئىشلىتىلىدىغان كۇلۇچ تۈرى. بىر ئۇچى ياكى ئىككى ئۇچىدىن ياسالغان مۇقىم رازمېرلىق ئېغىز بولۇپ، بەلگىلىك رازمېرلىق گايكا ياكى بولتىنى بۇراشقا ئىشلىتىلىدۇ. ئىشلىتىش قولايلىق، ئەمما ئوخشاش بولمىغان ئۆلچەمدىكى بولتا ۋە گايكىلارغا بىردىن كۇلۇچ كېرەك بولىدۇ.

5.2. ئىچ بۇرجەكلىك كۇلۇچ / يېپىق باش كۇلۇچ (Box-End Wrench)

ئىككى ئۇچىدا ئالتە بۇرجەكلىك (6-point) ياكى 12 بۇرجەكلىك (12-point) ھالقىسىمان خىزمەت ئۇچى بار. خىزمەت بوشلۇقى تار، ئادەتتىكى كۇلۇچ ئىشلىتىشكە بولمايدىغان ئورۇنلارغا ماس كېلىدۇ. تار بوشلۇقتا جانلىق مەشغۇلات قىلغىلى بولىدۇ، ئۇنىڭ ئۈستىگە بولتا ياكى گايكىغا بولغان زىيىنى بىر قەدەر كىچىك بولىدۇ. گايكىنى چىقىرىش-سېلىشتا چاقنىڭ يانتۇ سۈركىلىشىدىن ساقلىنىدۇ.

5.3. ئىككى خىل ئىشلىتىلىدىغان كۇلۇچ (Combination Wrench)

بىر ئۇچى ئادەتتىكى كۇلۇچ بىلەن ئوخشاش (ئېچىق ئاغزى)، يەنە بىر ئۇچى ئىچ بۇرجەكلىك كۇلۇچ بىلەن ئوخشاش، ئىككى ئۇچى ئوخشاش ئۆلچەمدىكى بولتا ياكى گايكىنى تولغايدۇ. بۇ خىل كۇلۇچ ئادەتتىكى كۇلۇچ بىلەن ئىچبۇرجەك كۇلۇچىنىڭ ئالاھىدىلىكىنى بىرلەشتۈرگەن بولۇپ، ئىشلىتىشكە تېخىمۇ قولايلىق.

5.4. ھەرىكەتچان كۇلۇچ (Adjustable Wrench)

ئېغىزىنىڭ كەڭلىكىنى بەلگىلىك دائىرىدە تەڭشىگىلى بولىدۇ. ئوخشاش بولمىغان ئۆلچەمدىكى بولتا ياكى گايكىلارنى تولغىيالايدۇ. مۇقىم ئامبۇر ئېغىزىدىن ئىنچىكە چىشلىق تەكشى ئامبۇر، ھەرىكەتچان ئامبۇر ئېغىزىنىڭ بىر ئۇچىدىن تەكشى ئامبۇر، يەنە بىر ئۇچىدىن ئىنچىكە چىشلىق پېتىنقى ئامبۇر ياسىلىدۇ. قۇلۇلىسىمان دەستىنى بۇراش ئارقىلىق ھەرىكەتچان ئامبۇر ئېغىزىنىڭ كەڭلىكىنى تەڭشىگىلى بولىدۇ.

5.5. چىشلىق چاقلىق كۇلۇچ (Ratchet Wrench)

قول بىلەن ھەرىكەتلەندۈرۈلىدىغان تېز بوشىتىش – چىڭىتىش قورالى بولۇپ، ئۈزلۈكسىز ئايلاندۇرغىلى بولىدۇ. كۇلۇچنى قايتۇرۇپ كەلگەندە بولتا ياكى گايكىنى قايتا-قايتا چىقىرىش ۋە سېلىش ھاجەتسىز، ئىشلىتىش قولايلىق ھەم تېز. ئايلىنىش يۆنىلىشىنى خالىغانچە ئۆزگەرتكىلى بولىدىغان بىر تاقلىق مېخانىزم بار.

5.6. تولغىنىش كۈچى كۇلۇچى (Torque Wrench)

ئادەتتە ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ:

• ئالدىن ئورۇنلاشتۇرۇلغان تولغىنىش كۈچى كۇلۇچى (Preset Torque Wrench): ئالدىن بېكىتىلگەن كۈچ مومېنتىغا يەتكەندە، ئاپتوماتىك ھالدا سىگنال بېرىدۇ.
• قىممىتى بېكىتىلگەن تولغانما كۈچ كۇلۇچى (Fixed-Torque Wrench): مەلۇم تولغىنىش كۈچىگە يەتكەندە توختايدۇ.

بۇ خىل كۇلۇچلار چىڭىتىش كۈچ مومېنتىنىڭ چوڭ-كىچىكلىكىنى كونترول قىلالايدىغان بولۇپ، ئادەتتە بولتىنى ئۇلاشتىكى تولغىنىش مومېنتىغا ئېنىق تەلەپ قويۇلىدىغان سورۇنلاردا ئىشلىتىلىدۇ. مەسىلەن، ئاپتوموبىل ياساش، ماشىنىسازلىق قاتارلىق ساھەلەردە بولتلارنى ئاشۇرۇۋېتىش ياكى يېتەرسىز چىڭىتىشتىن ساقلىنىش ئۈچۈن ئىشلىتىلىدۇ.

5.7. تۇرۇبا كۇلۇچى (Pipe Wrench)

ئاساسلىقى تۇرۇبىلارنى بۇراش ۋە مەشغۇلات قىلىشقا ئىشلىتىلىدۇ. ئېغىزى چىشلىق بولۇپ، قىسقاندا تۇرۇبىنى ئىشەنچلىك تۇتۇپ تۇرالايدۇ. سۇ ۋە گاز تۇرۇبىلىرىنى ئورنىتىش ۋە رېمونت قىلىش ئىشلىرىدا كەڭ قوللىنىلىدۇ.

5.8. ئىزولياتورلۇق كۇلۇچ (Insulated Wrench)

ئېلېكتر توكى بار مۇھىتتا ئىشلىتىش ئۈچۈن ئالاھىدە لايىھەنلەنگەن. تۇتقۇچى ئېلېكتر توكىنى ئۆتكۈزمەيدىغان ئىزولياتسىيىلىك ماتېرىيالدىن ياسالغان. ئېلېكتر سايمانلىرى، توك تارماقلىرى قاتارلىقلارنى رېمونت قىلغاندا ئادەمنى توك سوقۇشتىن ساقلايدۇ.

5.9. ئالتە قىرلىق كۇلۇچ (Hex Key / Allen Wrench)

L شەكىللىك بولۇپ, ئالتە قىرلىق ئىچكى ئويۇقى بار بولتلارنى بۇراشقا ئىشلىتىلىدۇ. ئادەتتە توپلام شەكلىدە كېلىدىغان ھەرخىل ئۆلچەمدىكى كۇلۇچلار. مېبەل، ۋېلىسىپىت، ئېلېكترونلۇق ئۈسكۈنىلەرنى قۇراشتۇرۇشتا كەڭ قوللىنىلىدۇ.

5.10. ئۇنىۋېرسال بوغۇملۇق كۇلۇچ (Universal Joint Wrench)

ئوتتۇرىسىدا بوغۇم بولغان كۇلۇچ بولۇپ، بۇ ئالاھىدىلىك بىلەن قولايسىز ياكى قىيىن بۇرجەكلەردىكى بولتا ۋە گايكىلارنى بۇراشقا ئىمكانىيەت بېرىدۇ. ئاپتوموبىل رېمونتىدا كەڭ قوللىنىلىدۇ.

6. ئىشلىتىش دائىرىسى

كۇلۇچ كۆپلىگەن سانائەت ۋە تۇرمۇش ساھەلىرىدە ئىشلىتىلىدۇ:

• سانائەت ساھەسى: ماشىنا-ئۈسكۈنە ياساش، ئاپتوموبىل سانائىتى، ئاۋىئاتسىيە ساھەسى
• قۇرۇلۇش ساھەسى: بىنا قۇرۇلۇشى، يول ۋە كۆۋرۈك قۇرۇلۇشى
• تۇرۇبا سىستېمىسى: سۇ، گاز، ماي تۇرۇبىلىرىنى ئورنىتىش ۋە رېمونت قىلىش
• تۇرمۇش ساھەسى: ئۆي ئىچى رېمونتى، مېبەل قۇراشتۇرۇش، ۋېلىسىپىت رېمونتى
• ئېلېكترون ساھەسى: ئېلېكترونلۇق ئۈسكۈنىلەر ۋە توك سىستېمىلىرىنى قۇراشتۇرۇش

7. كۇلۇچنى توغرا ئىشلىتىش

كۇلۇچنى ئۈنۈملۈك ۋە بىخەتەر ئىشلىتىش ئۈچۈن تۆۋەندىكى نۇقتىلارغا دىققەت قىلىش كېرەك:

7.1. توغرا كۇلۇچ تاللاش

ئىشلىتىلىدىغان بولتا ياكى گايكىنىڭ ئۆلچىمىگە ماس كېلىدىغان كۇلۇچ تاللاش مۇھىم. ناتوغرا ئۆلچەمدىكى كۇلۇچ ئىشلىتىش نەتىجىسىدە بولتا/گايكا باشلىرى يۇمۇرلۇپ كېتىشى، قولنىڭ سىيرىلىپ كېتىشى ياكى كۇلۇچنىڭ بۇزۇلۇشى مۇمكىن.

7.2. توغرا مەشغۇلات ئۇسۇلى

• كۇلۇچنى بولتا/گايكىغا پۈتۈنلەي ۋە توغرا ماسلاشتۇرۇش
• ئۆزىگە قاراپ تارتماي، ئۆزىدىن يىراق تارتىش، بۇنداق قىلغاندا يىقىلغان تەقدىردىمۇ زەخىملىنىش ئېھتىماللىقى ئاز
• تارتقاندا تۇيۇقسىز سىيرىلىپ كېتىش ئېھتىماللىقىنى نەزەردە تۇتۇش
• مەشغۇلات ۋاقتىدا قوللارنى قىسىلىپ قېلىشتىن ساقلاش

7.3. كۈچ ئىشلىتىش

ئېغىر يۈكنى كۆتۈرۈشتە كۇلۇچنىڭ چىداملىق دەرىجىسىگە دىققەت قىلىش، ھەددىدىن زىيادە كۈچەشتىن ساقلىنىش كېرەك. كۇلۇچتا كۆرسىتىلگەن ئەڭ يۇقىرى كۈچ مىقدارىدىن ئېشىپ كەتمەسلىك.

7.4. ئاسراش ۋە ساقلاش

ئىشلىتىپ بولغاندىن كېيىن كۇلۇچنى تازىلاپ، قۇرغاق جايدا ساقلاش. زەڭ باسقان ياكى دېفورماتسىيە بولغان كۇلۇچلارنى ۋاقتىدا ئالماشتۇرۇش ياكى رېمونت قىلىش.

8. كۇلۇچ سېتىۋېلىشتا دىققەت قىلىدىغان نۇقتىلار

كۇلۇچ سېتىۋالغاندا تۆۋەندىكى ئامىللارغا دىققەت قىلىش كېرەك:

• ماتېرىيالى: يۇقىرى سۈپەتلىك پولاتتىن ياسالغان، زەڭ باسمايدىغان كۇلۇچلار ئۇزۇن ئۆمۈرلۈك ۋە ئىشەنچلىك بولىدۇ
• ئېرگونومىك دىزاينى: تۇتقۇچى قولغا راھەت ۋە ئەۋرىشىملىك دىزاين قىلىنغان
• سۈپەت ئىسپاتى: نوپۇزلۇق ئىشلەپچىقارغۇچىلارنىڭ مەھسۇلاتلىرى ياكى كاپالەت مۇددىتى بار كۇلۇچلار
• تۈرى ۋە ئۆلچىمى: ئېھتىياجىڭىزغا ئەڭ ماس كېلىدىغان كۇلۇچ تۈرى ۋە ئۆلچىمى
• توپلام سېتىۋېلىش: ھەرخىل ئۆلچەم ۋە تۈردىكى كۇلۇچلار بار توپلام سېتىۋېلىش ئىقتىسادىي جەھەتتىن تېجەشلىك

9. خۇلاسە

كۇلۇچ بولتا، بۇرما مىخ، گايكا ۋە باشقا رېزبىلىق دېتاللارنى چىڭىتىش ياكى بوشىتىش ئۈچۈن ئىشلىتىلىدىغان ئاساسىي قول قورالى بولۇپ، مېخانىكىلىق ئىشلەپچىقىرىش، قۇرۇلۇش، رېمونت ۋە كۈندىلىك تۇرمۇش قاتارلىق كۆپلىگەن ساھەلەردە كەڭ قوللىنىلىدۇ. ھەرخىل شەكىل، چوڭلۇق ۋە ئىقتىدارغا ئىگە بولغان كۇلۇچلار ھەرخىل ئىشلىتىش ئېھتىياجلىرىغا ماسلىشالايدۇ. ئىشلىتىش مەقسىتىگە قاراپ توغرا تۈردىكى كۇلۇچنى تاللاش، توغرا ئىشلىتىش ۋە ياخشى ئاسراش ئارقىلىق، كۇلۇچنىڭ خىزمەت ئۈنۈمى ۋە ئىشلىتىش ئۆمرىنى ئاشۇرغىلى، شۇنداقلا خىزمەتلەرنى بىخەتەر، ئۈنۈملۈك ۋە سۈپەتلىك تاماملاشقا كاپالەتلىك قىلغىلى بولىدۇ.

كۇلۇچلارنىڭ ئىلمىي لايىھىسى ۋە توغرا ئىشلىتىلىشى ھەرقانداق قۇراشتۇرۇش ياكى رېمونت ئىشلىرىنىڭ ئىجرا قىلىنىشىنى ئاسانلاشتۇرىدۇ، ھەمدە كەسپىي تېخنىكلار ياكى ئۆيدىكى قول ھۈنەرۋەنلەر ئۈچۈن زۆرۈر قورال بولۇپ ھېسابلىنىدۇ. تېخنىكا تەرەققىي قىلغانسېرى، كۇلۇچلارمۇ داۋاملىق يېڭىلىنىپ، تېخىمۇ ئەۋرىشىملىك، تېخىمۇ ئۈنۈملۈك ۋە تېخىمۇ كۆپ ئىقتىدارلىق بولۇپ تەرەققىي قىلماقتا.