پېرىخون (ياكى پەرىخان) سۆزى ئۇيغۇرچىدا “پەرىلەر بىلەن مۇناسىۋەتلىك كىشى” ياكى “پەرىلەرگە يېقىن ئايال” دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. بۇ سۆز “پەرى” (غەيبىي، سېھىرلىك مەخلۇق) ۋە “خان” (ھۆرمەت ياكى رەھبەرلىك ئىپادىسى) سۆزلىرىنىڭ بىرىكىشىدىن ھاسىل بولغان بولۇپ، ئۇيغۇر ۋە ئوتتۇرا ئاسىيا مەدەنىيەتلىرىدە ئالاھىدە مەنىۋى ياكى سېھىرلىك رول ئوينايدىغان، كۆپىنچە ئاياللارغا نىسبەتەن ئىشلىتىلىدۇ. بۇ ئاتالغۇ پارسچە «پەرىخان» (پریخوان) سۆزىدىن كەلگەن بولۇپ، «پەرى» ۋە «خاندەن/خوندەن» (ئوقۇش، چاقىرىش) دېگەن ئىككى سۆزدىن تەركىب تاپقان.
پېرىخون ئۇيغۇر تىلىدىكى بىر ئاتالغۇ بولۇپ، ئاساسەن پەرى (جىن)لارنى چاقىرىش ياكى ئۇلار بىلەن ئالاقە قىلىش ئارقىلىق داۋالاش، پال ئېچىش ياكى كەلگۈسىدىن خەۋەر بېرىش دېگەندەك پائالىيەتلەر بىلەن شۇغۇللىنىدىغان كىشىنى كۆرسىتىدۇ.
ئەنئەنىۋى ئۇيغۇر جەمئىيىتىدە، پېرىخونلار ئادەتتە بىر خىل خۇراپىي ئېتىقاد كۈچىگە ئىگە بولۇپ، ئۇلار پەرىلەر بىلەن ئالاقە قىلالايدۇ دەپ قارىلىدۇ. ئۇلار بەزىدە كېسەللەرنى داۋالاش، كىشىلەرنىڭ بېشىغا كەلگەن بالاقازالارنى يوق قىلىش، يوقالغان نەرسىلەرنى تېپىش قاتارلىق ئىشلاردا ياردەم قىلىدۇ دەپ ئىشىنىلىدۇ.
ئۇيغۇرچە ئىزاھلىق لۇغىتىدىكى چۈشەندۈرۈلۈشى :
پېرىخون
پېرىخون[سۆز تۈركۈمى:] ئىسىم.[تىل تەۋەلىكى:]］پارىسچە［[يەشمىسى:] «باخشى»غا قاراڭ.
پېرىخونلۇق
پېرىخونلۇق[سۆز تۈركۈمى:] ئىسىم.[يەشمىسى:] «باخشىلىق»قا قاراڭ:[مىسال:] پېرىخونلۇق قىلماق.
باخشىⅠ
باخشىⅠ[سۆز تۈركۈمى:] ئىسىم.[كەسىپ تۈرى:]＞دىن＜[يەشمىسى:] ① دۇئا ئوقۇپ، دەم سېلىپ كېسەل داۋالىغۇچى كىشى.[يەشمىسى:] ② تۇغ باغلاپ، پېرى ئوينىغۇچى؛ پېرىخون:[مىسال:] نامۇ ئەمالىم يىراق-يېقىنغا پۇر بولدى، دېدى باخشى ياغلىقىدا قالغان ناننىڭ ئۇۋاقلىرىنى تېرىپ كاپ ئېتىپ.
باخشىⅡ
باخشىⅡ[سۆز تۈركۈمى:] ئىسىم.[يەشمىسى:] بۈركۈت، قارچىغا، لاچىن قاتارلىقلار بىلەن ئوۋ ئوۋلايدىغان كىشى؛ قۇشچى:[مىسال:] قۇش باخشىسى.
باخشىلىقⅠ
باخشىلىقⅠ[سۆز تۈركۈمى:] ئىسىم.[يەشمىسى:] باخشىلار قىلىدىغان ئىش، پېرىخونلۇق:[مىسال:] باخشىلىق قىلماق.
باخشىلىقⅡ
باخشىلىقⅡ[سۆز تۈركۈمى:] ئىسىم.[يەشمىسى:] قوش بىلەن ئوۋ ئوۋلاش پائالىيىتى:[مىسال:] مەمەتنىڭ ئورمانلىقتا باخشىلىق قىلىپ يۈرگىنىگە ئىككى يىل بولغانىدى.
رولى ۋە ۋەزىپىلىرى
پېرىخونلار جەمئىيەتتە تۆۋەندىكى مەقسەتلەر ئۈچۈن خىزمەت قىلىدۇ:
- داۋالاش: كېسەللەرنى تەبىئىي ئۆسۈملۈكلەر, دۇئا ياكى سېھىرلىك مۇراسىملار ئارقىلىق داۋالايدۇ. مەسىلەن، يامان كۆزدىن ساقلاش ياكى روھىي مەسىلىلەرنى ھەل قىلىش.
- تىلسىم ۋە سېھىر: مۇھەببەت, تەلەي, بايلىق ياكى قوغداش ئۈچۈن تىلسىم ياسايدۇ ياكى سېھىرلىك دۇئالار ئوقۇيدۇ.
- مەنىۋى ياردەم: كىشىلەرنىڭ تۇرمۇشتىكى قىيىنچىلىقلىرىغا (مەسىلەن، ئائىلە مەسىلىلىرى ياكى تەقدىر مەسىلىسى) ياردەم بېرىش ئۈچۈن پەرىلەر ياكى باشقا غەيبىي كۈچلەر بىلەن ئالاقە قىلىدۇ دەپ قارىلىدۇ.
- بەزىدە يامان غەرەز: بەزى ھېكايە ياكى ئېتىقادلاردا پېرىخونلار يامان مەنىدە سېھىر ئىشلىتىدۇ دەپ تەسۋىرلىنىشى مۇمكىن (بۇ ئاز ئۇچرايدۇ).
مەدەنىيەتتىكى ئورنى
- ئۇيغۇر مەدەنىيىتىدە: پېرىخونلار ئۇيغۇرلارنىڭ پەرىلەرگە بولغان ئېتىقادى بىلەن چوڭقۇر باغلانغان. پەرىلەر ئۇيغۇر رىۋايەتلىرىدە غەيبىي، گۈزەل ۋە سېھىرلىك مەخلۇقلار سۈپىتىدە تەسۋىرلىنىدۇ. پېرىخونلار بۇ پەرىلەر بىلەن ھەمكارلىشىدۇ ياكى ئۇلارنىڭ كۈچىنى ئىشلىتىدۇ دەپ قارىلىدۇ.
- جەمئىيەتتىكى كۆز قاراش: پېرىخونلار بەزىدە جەمئىيەتتە ھۆرمەتكە ئېرىشىدۇ، چۈنكى ئۇلار كېسەللەرنى داۋالايدۇ ياكى مەسىلىلەرنى ھەل قىلىدۇ. لېكىن بەزىدە سېھىر بىلەن شۇغۇللانغىنى ئۈچۈن گۇمانلىق ياكى قورقۇنچلۇق دەپ قارىلىشى مۇمكىن.
- ئوتتۇرا ئاسىيا: ئۇيغۇردىن باشقا، قازاق، قىرغىز، ئۆزبېك قاتارلىق تۈركىي خەلقلەرنىڭ مەدەنىيىتىدىمۇ پېرىخونغا ئوخشاش روللار (مەسىلەن، “پەرىچى” ياكى “سېھىرچى ئايال”) مەۋجۇت.
مەدەنىيەتتىكى مىساللار
- رىۋايەتلەردە: ئۇيغۇر خەلق ھېكايىلىرىدە پېرىخونلار كۆپىنچە سېھىرلىك كۈچى بار, گۈزەل ۋە سىرلىق ئاياللار سۈپىتىدە تەسۋىرلىنىدۇ. ئۇلار بەزىدە قەھرىمانلارغا ياردەم بېرىدۇ ياكى سىناق قىلىدۇ.
- ئەنئەنىدە: كونا ۋاقىتلاردا پېرىخونلار كەنت-يېزىلاردا داۋالىغۇچى ياكى مەسلىھەتچى سۈپىتىدە خىزمەت قىلغان. ھازىر بۇ رول زامانىۋى تېببىيەت ۋە دىنىي ئېتىقاد تەسىرىدە ئاجىزلىشىپ كەتكەن بولسىمۇ، بەزى جايلاردا يەنىلا داۋاملىشىدۇ.
پېرىخوننىڭ تارىخىي تەرەققىياتى
پېرىخونلۇق ئەمەلىيەتلىرى ئوتتۇرا ئاسىيادىكى قەدىمكى شامانىزم ئېتىقادى بىلەن باغلىنىش بار دەپ قارىلىدۇ، ئۇيغۇرلار ئىسلامنى قوبۇل قىلغاندىن كېيىنمۇ بەزى ئەنئەنىۋى شامانىزم ئادەتلىرى خەلق ئارىسىدا ساقلىنىپ قالغان. بۇنىڭغا پېرىخونلۇق مۇناسىۋەتلىرىمۇ كىرىدۇ.
پېرىخوننىڭ ئالاھىدىلىكلىرى
- پەرى (جىن) چاقىرىش مۇراسىمى: پېرىخونلار مەخسۇس مۇراسىم ئارقىلىق پەرىلەرنى چاقىرىپ، ئۇلار بىلەن ئالاقە قىلىپ، ياردەم سورايدۇ.
- داپ ۋە ناخشا-مۇزىكا: داۋالاش ۋە پەرى چاقىرىش جەريانىدا، پېرىخونلار كۆپىنچە داپ، قوڭغۇراق ياكى باشقا مۇزىكا ئەسۋابلىرىنى چېلىپ، مەخسۇس رىتىملىق ناخشىلارنى ئېيتىدۇ. بۇ مۇزىكا ئۇلارنىڭ «تىركەش» (ترانس) ھالىتىگە كىرىشىگە ياردەم بېرىدۇ.
- خاس كىيىملەر: بەزى پېرىخونلار ئۆزىگە خاس كىيىم-كېچەك ياكى بەلگىلەرنى تاقايدۇ. بۇلار ئۇلارنىڭ تونۇشلۇق سالاھىيىتىنى كۆرسىتىدۇ.
- پال ئېچىش ۋە كەلگۈسىدىن خەۋەر بېرىش: كۆپلىگەن پېرىخونلار پەرىلەرنىڭ ياردىمى بىلەن كىشىلەرنىڭ كەلگۈسىدىن خەۋەر بېرىش ياكى مەخپىي ئىشلارنى بىلىش قابىلىيىتىگە ئىگە دەپ قارىلىدۇ.
- پەرىلەر بىلەن باغلىنىش: پېرىخونلارنىڭ كۈچى پەرىلەر بىلەن بولغان مەنىۋى باغلىنىشىدىن كېلىدۇ دەپ ئېتىقاد قىلىنىدۇ. بەزى رىۋايەتلەردە پېرىخونلار پەرىلەر تەرىپىدىن تاللىنىدۇ ياكى ئۇلارغا خاس كۈچ بېرىلىدۇ.
- جىنسى: پېرىخونلار كۆپىنچە ئاياللار بولىدۇ، چۈنكى پەرىلەر ئېتىقادىدا ئاياللار بىلەن پەرىلەرنىڭ باغلىنىشى كۈچلۈكرەك دەپ قارىلىدۇ.
داۋالاش ئۇسۇللىرى
پېرىخونلارنىڭ داۋالاش ئۇسۇللىرى كۆپ تۈرلۈك بولۇپ، بۇلار:
- چۆچۈتۈش (قورقۇتۇش) ئۇسۇلى: پېرىخونلار بەزى كېسەللىكلەرنى «يامان روھ» ياكى «جىن ئۇرۇش» سەۋەبىدىن دەپ قاراپ، بېمارنى قاتتىق ئاۋازلار، قورقۇنچلۇق ھەرىكەتلەر بىلەن چوچۇتۇپ، تەن ئىچىدىكى «يامان روھلار»نى قاچۇرۇشقا ئۇرۇنىدۇ.
- دۇئا ۋە تىلسىمات: مەخسۇس دۇئالار ئوقۇپ، تۇمار يېزىپ بېرىش ياكى بەدەنگە تىلسىمات بەلگىلىرىنى چېكىش.
- چىراق يېقىش: مەخسۇس چىراق يېقىپ، ئۇنىڭ ئەتراپىدا مۇراسىم ئۆتكۈزۈش.
- دەم سېلىش: ئاغزى بىلەن بېمارنىڭ ئاغرىغان يېرىگە ياكى بېشىغا دەم سېلىش.
جەمئىيەتتىكى ئورنى
پېرىخونلار ئەنئەنىۋى ئۇيغۇر جەمئىيىتىدە كومپلېكس رول ئوينايدۇ:
- داۋالاش رولى: ئۇلار دوختۇرلارغا ئوخشاش بېمارلارنى داۋالاش رولىنى ئوينايدۇ، ئەمما ئۇلارنىڭ داۋالاش ئۇسۇللىرى تىببىي پەن ئاساسىدا ئەمەس، بەلكى روھىي ۋە مەنىۋى چۈشەنچە ئاساسىدا بولىدۇ.
- مەسلىھەتچى رولى: ئۇلار كۆپىنچە ئائىلە، توي-تۆكۈن، سەپەر قاتارلىق مۇھىم قارارلاردا مەسلىھەت بېرىدۇ.
- ۋاسىتىچى رولى: ئۇلار ئىنسانلار بىلەن روھىي دۇنيا ئوتتۇرىسىدىكى ۋاسىتىچى دەپ قارىلىدۇ.
دىنىي كۆز قاراش
ئىسلام دىنى نۇقتىسىدىن پېرىخونلۇق پائالىيەتلىرى بەزىدە ئاتا-بوۋىلار ئېتىقادى ياكى خۇراپاتلىق دەپ قارىلىدۇ. دىنىي ئالىملار كۆپىنچە پېرىخونلۇق پائالىيەتلىرىنى چەكلەيدۇ ياكى ئۇنىڭغا قارشى تۇرىدۇ.
ھازىرقى زاماندىكى ئەھۋالى
ھازىرقى زاماندا، پېرىخونلۇق پائالىيەتلىرى زامانىۋى تىببىي پەن ۋە دىنىي بىلىملىرى تەسىرىدە ئازىيىپ كەتكەن. ئەمما ئۇنىڭ بەزى كۆرۈنۈشلىرى مەدەنىيەت مىراسى سۈپىتىدە ساقلىنىپ قالغان، ياكى بەزى يىراق رايونلاردا تېخىچە داۋام قىلماقتا.
پېرىخونلۇق بىر مەدەنىيەت ھادىسىسى سۈپىتىدە ئۇيغۇر خەلقىنىڭ تارىخىي ۋە مەدەنىي مىراسىنىڭ بىر قىسمى ھېسابلىنىدۇ.
