“شامان” سۆزى سىبىرىيە تۇڭگۇس تىلىدىكى “šaman” دىن كەلگەن بولۇپ، “بىلگۈچى” ياكى “روھلار بىلەن سۆھبەتلىشىدىغان كىشى” دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. شامان بەزى مەدەنىيەتلەردە ئالاھىدە مەنىۋى رول ئوينايدىغان كىشى بولۇپ، ئادەتتە ئىنسانلار بىلەن روھ دۇنياسى ئوتتۇرىسىدىكى كۆۋرۈك دەپ قارىلىدۇ.
ئۇيغۇرچە / Uyghurche : شامان
ئىنگىلىزچە / English : shaman
تۈركچە / Türkçe : şaman
خەنزۇچە / 汉语 : 萨满
ئۇيغۇرچە ئىزاھلىق لۇغىتىدىكى چۈشەندۈرۈلۈشى :
شامان
شامان[سۆز تۈركۈمى:] ئىسىم.[تىل تەۋەلىكى:]］رۇسچە［[كەسىپ تۈرى:]＞دىن＜[يەشمىسى:] شامان دىنىدىكى روھلار بىلەن ئۇچرىشىدىغان ھەمدە روھلارنىڭ ئەسكىلىكلىرىنى توسىدىغان شەخس دەپ قارىلىدىغان كىشى، روھانىي.
شامان دىنى
شامان دىنى[كەسىپ تۈرى:]＞دىن＜[يەشمىسى:] ئىپتىدائىي دىنلاردىن بىرى. ئاسىيا ۋە ياۋروپانىڭ شىمالىي قىسىملىرىغا تارقالغان. بۇ دىننىڭ ئاساسىي ئىدىيىسى يامان روھلارنىڭ ئەسكىلىكلىرىنى قايتۇرۇش ۋە ياخشى روھلارنىڭ ياخشىلىقلىرىنى قوبۇل قىلىشتىن ئىبارەت بولۇپ، ئۇنىڭدا دۇنيا ياخشى ۋە يامان روھلار بىلەن تولغان، شامان دەپ ئاتالغان روھانىيلار ۋاسىتىسى بىلەن يامان روھلار قوغلىنىپ، ياخشى روھلارنىڭ ياخشىلىقلىرى داۋام قىلدۇرۇلىدۇ دەپ قارىلىدۇ.
شامانىزم
شامانىزم[سۆز تۈركۈمى:] ئىسىم.[تىل تەۋەلىكى:]］رۇسچە［[كەسىپ تۈرى:]＞دىن＜[يەشمىسى:] «شامان دىنى»غا قاراڭ.
1. ئېنىقلىمىسى ۋە رولى
شامان قەبىلە ياكى ئەنئەنىۋى جەمئىيەتلەردىكى دىنىي ياكى مەنىۋى رەھبەر بولۇپ، تەبىئىيەتتىن ھالقىغان كۈچلەر (مەسىلەن، ئەجدادلار روھى، تەبىئەت ئىلاھلىرى ياكى باشقا روھلار) بىلەن ئالاقە قىلىدۇ. ئۇلار مۇراسىم، ئويلىنىش، ئۇسسۇل، كۈي-ناغما ياكى خىيال كۆرسىتىدىغان ماددىلار ئارقىلىق “ئەقلىدىن ئايرىلىش ھالىتى” (trance) گە كىرىپ، ئەقىل-پاراسەت ئالىدۇ، كېسەللەرنى ساقايتىدۇ، كەلگۈسىنى ئالدىن پەرەز قىلىدۇ ياكى روھلارنى يېتەكلەيدۇ.
2. ئاساسلىق ۋەزىپىلىرى
- داۋالاش: مۇراسىم ئارقىلىق يامان روھلارنى قوغلاپ ياكى تەن بىلەن روھنىڭ تەڭپۇڭلۇقىنى ئەسلىگە كەلتۈرۈپ كېسەللەرنى داۋالايدۇ.
- پال سېلىش ۋە يېتەكلەش: چۈشلەرنى، بېشارەتلەرنى چۈشەندۈرۈپ ياكى روھ دۇنياسى ئارقىلىق تۇرمۇشقا يۆنىلىش بېرىدۇ.
- روھ يېتەكلەش: ئۆلگەنلەرنىڭ روھىنى كېيىنكى دۇنياغا يېتەكلەيدۇ ياكى يوقالغان روھلارنى قايتۇرىدۇ (بۇ “روھ قايتۇرۇش” دەپ ئاتىلىدۇ).
- جەمئىيەت رەھبەرلىكى: قەبىلەدە مەنىۋى رەھبەر بولۇپ، مۇھىم مۇراسىملارغا (مەسىلەن، ھوسۇل، توي ياكى دەپنە مۇراسىمى) رىياسەتچىلىك قىلىدۇ.
3. مەدەنىيەتتىكى تارقىلىشى
شامان ئېتىقادى دۇنيانىڭ كۆپلىگەن مەدەنىيەتلىرىدە مەۋجۇت، مەسىلەن:
- سىبىرىيە ۋە موڭغۇلىيە: شامان دىنىنىڭ مەنبەسى بولۇپ، تەبىئەت ۋە ئەجدادلار بىلەن بولغان باغلىنىشنى كۈچلۈك تەكىتلەيدۇ.
- شىمالىي ئامېرىكا يەرلىك خەلقلىرى: مەسىلەن، ناۋاخو قەبىلىسىدىكى “داۋالىغۇچىلار” ياكى ئىنۇيىت خەلقىنىڭ “ئاڭگاكۇك”لىرى.
- جەنۇبىي ئامېرىكا ئامازون رايونى: مەسىلەن، خىيال كۆرسىتىدىغان ئۆسۈملۈكلەر (مەسىلەن، ئاياخۇئاسكا) ئىشلىتىدىغان شامانلار.
- ئافرىقا ۋە ئاسىيا: بەزى قەبىلە مەدەنىيەتلىرىدە شامانغا ئوخشاش سېھىرگەرلەر ياكى روھانىيلار بار.
4. ھازىرقى زامان شامانلىرى
ھازىرقى زاماندا، شامان ئۇقۇمى يېڭى مەنىۋى ھەرىكەتلەر تەرىپىدىن قوبۇل قىلىنىپ، “يېڭى شامانچىلىق” (neo-shamanism) دەپ ئاتالدى. بۇ كىشىلەر ئەنئەنىۋى قەبىلەلەردىن بولماسلىقى مۇمكىن، ئەمما ئەنئەنىۋى مۇراسىملارنى ئۆگىنىپ ياكى زامانىۋى پىسخولوگىيە بىلەن بىرلەشتۈرۈپ، مەنىۋى يېتەكچىلىك ياكى داۋالاش مۇلازىمىتى بېرىدۇ.
5. ئالاھىدىلىكلىرى ۋە قوراللىرى
- مۇراسىم قوراللىرى: داپ، قوڭغۇراق، پەي، توتېم ياكى مۇقەددەس ئۆسۈملۈكلەر.
- مەنىۋى ھايۋانلار: شامانلار كۆپىنچە يېتەكچى ياكى قوغدىغۇچى ھايۋان روھلىرىنىڭ بارلىقىغا ئىشىنىدۇ.
- ئەقلىدىن ئايرىلىش ھالىتى: رىتىملىق مۇزىكا ياكى ئويلىنىش ئارقىلىق روھ دۇنياسى بىلەن باغلىنىدۇ.
شامانىزىم ۋە شاماننىڭ ئۇيغۇر تارىخى، ئۇيغۇر جەمئىيىتى ۋە مەدەنىيىتىدىكى تەسىرى
شامانىزىم ۋە ئۇيغۇر تارىخىدىكى ئورنى
شامانىزىم ئۇيغۇرلارنىڭ ئىسلامنى قوبۇل قىلىشتىن بۇرۇنقى ئاساسلىق ئېتىقادلىرىدىن بىرى ئىدى. قەدىمكى ئۇيغۇرلار ۋە باشقا تۈركىي خەلقلەر ئوتتۇرا ئاسىيادا ياشىغان دەۋرلەردە، شامانىزىم ئۇلارنىڭ دىنىي-ئېتىقاد سىستېمىسىنىڭ مۇھىم بىر قىسمى ئىدى.
تارىخىي تەرەققىياتى
- قەدىمكى دەۋر (مىلادىيەدىن بۇرۇنقى): ئۇيغۇرلارنىڭ ئەجدادلىرى بولغان تۈركىي قەبىلىلەر شامانىزىم ئېتىقادى ئاساسىدا تەبىئەت كۈچلىرىگە، ئاسمان ۋە يەرگە (تەڭرى) چوقۇناتتى.
- ئورخۇن-ئۇيغۇر خانلىقى دەۋرى (7-9 ئەسىرلەر): بۇ دەۋردە شامانىزىم بىلەن بىرگە بۇددىزم، مانىخېيىزم قاتارلىق دىنلارمۇ ئۇيغۇرلار ئارىسىدا تارقالغان. شامانىزىم ئېتىقادى رەسمىي ئېتىقاد سالاھىيىتىنى يوقاتقان بولسىمۇ، خەلق ئېتىقادى سۈپىتىدە ساقلىنىپ قالغان.
- ئىسلام دىنى دەۋرى (10-ئەسىردىن كېيىن): ئۇيغۇرلار ئىسلام دىنىنى قوبۇل قىلغاندىن كېيىن، شامانىزىم ئاساسلىق ئېتىقاد سۈپىتىدە ئاخىرلاشقان، ئەمما بەزى شامانىستىك پائالىيەتلەر ۋە ئېتىقادلار خەلق ئارىسىدا ئىسلامىي شەكىلدە داۋاملىشىپ كەلگەن.
شاماننىڭ جەمئىيەتتىكى رولى ۋە ۋەزىپىلىرى
شامان، ئۇيغۇر تىلىدا «قام» ياكى «باخشى» دەپمۇ ئاتىلىدىغان بولۇپ، ئۇلارنىڭ جەمئىيەتتىكى ئاساسلىق رولى ۋە ۋەزىپىلىرى تۆۋەندىكىچە:
1. روھىي ۋاسىتىچى
- شامانلار ئىنسانلار بىلەن روھلار دۇنياسى ئوتتۇرىسىدىكى ۋاسىتىچى دەپ قارىلاتتى.
- ئۇلار ئالەم ۋە تەبىئەت بىلەن بولغان مۇناسىۋەتتە مۇھىم رول ئوينايتتى.
- شامانلار «تىركەش» (ترانس) ھالىتىگە كىرىپ، روھلار دۇنياسىغا سەپەر قىلاتتى دەپ ئىشىنىلەتتى.
2. داۋالىغۇچى
- شامانلار كېسەللىكلەرنى، بولۇپمۇ روھىي كېسەللىكلەرنى داۋالاش ئارقىلىق «تېۋىپ» رولىنى ئوينايتتى.
- ئۇلار مەخسۇس ئاۋاز، ناخشا، داپ چېلىش ۋە رىتىملىق ھەرىكەتلەر ئارقىلىق داۋالاش مۇراسىملىرىنى ئېلىپ باراتتى.
3. مەسلىھەتچى ۋە يېتەكچى
- جەمئىيەتتىكى مۇھىم قارارلاردا مەسلىھەت بېرەتتى.
- ئاپەت، ئۇرۇش ۋە داڭلىق ۋەقەلەردىن ئالدىن بېشارەت بېرەتتى.
- ئۇرۇق-جەمەت ۋە قەبىلە ئىچىدىكى زىددىيەتلەرنى ھەل قىلىشتا ياردەملىشەتتى.
4. مەدەنىيەت ساقلىغۇچى
- ئەپسانە، چۆچەك، داستانلارنى ساقلاپ، كېيىنكى ئەۋلادلارغا يەتكۈزۈش رولىنى ئوينايتتى.
- دىنىي مۇراسىم ۋە پائالىيەتلەرنى ئۇيۇشتۇرۇپ، ئېلىپ باراتتى.
شامانىزىمنىڭ ئۇيغۇر مەدەنىيىتىگە تەسىرى
شامانىزىم ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ نۇرغۇن تەرەپلىرىگە چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتكەن:
1. خەلق ئېتىقادى ۋە ئادەتلىرى
- پېرىخونلۇق: ئىسلامدىن كېيىنكى ئۇيغۇر جەمئىيىتىدە پېرىخونلۇق شامانىزىمنىڭ بىر داۋامى سۈپىتىدە ساقلىنىپ قالغان. پېرىخونلار كۆپىنچە شامانلارنىڭ بەزى ۋەزىپىلىرىنى ئۆتەيدۇ.
- بالا تېپىش مۇراسىملىرى: بالا تۇغۇلغاندا ئېلىپ بېرىلىدىغان بەزى ئادەتلەر شامانىستىك كېلىپ چىقىشقا ئىگە.
- بەزى كېسەل داۋالاش ئۇسۇللىرى: ئۇيغۇر خەلق تېۋىپچىلىكىدىكى بەزى داۋالاش ئۇسۇللىرى (مەسىلەن: قورقۇت سېلىش، قوغلاش، قۇش سېلىش) شامانىزىم داۋالاش تېخنىكىلىرىنىڭ قالدۇقلىرى دەپ قارىلىدۇ.
2. سەنئەت ۋە ئەدەبىيات
- دولان مۇقامى ۋە سامائى: ئۇيغۇر مۇزىكىسىدىكى دولان مۇقامى ۋە سامائى ئۇسسۇللىرى شامانىستىك مۇراسىملاردىكى رىتىملارغا ئوخشايدۇ.
- خەلق چۆچەكلىرى: نۇرغۇن ئۇيغۇر خەلق چۆچەكلىرى ۋە رىۋايەتلىرىدە شامانىزىم ئېتىقادىنىڭ ئىزلىرى سېزىلىدۇ.
- ئويۇن-تاماشا: بەزى ئەنئەنىۋى ئۇيغۇر ئويۇن-تاماشالىرى شامانىستىك مۇراسىملاردىن كېلىپ چىققان.
3. تىل ۋە ئاتالغۇلار
- ئۇيغۇر تىلىدىكى «ئەرۋاھ»، «جىن», «پەرى», «ئالۋاستى» قاتارلىق نۇرغۇن ئاتالغۇلار شامانىستىك ئېتىقاد سىستېمىسىدىن كەلگەن.
- خەلق ئارىسىدىكى بەزى ھېكمەتلىك سۆزلەر ۋە ماقال-تەمسىللەر شامانىستىك دۇنيا قارىشىنى ئەكس ئەتتۈرىدۇ.
ھازىرقى زاماندىكى شامانىزىم ئىزلىرى
ئىسلام دىنى ئۇيغۇرلار ئارىسىدا ئومۇملاشقاندىن كېيىن، شامانىزىم رەسمىي دىن سۈپىتىدە يوقالغان بولسىمۇ، ئۇنىڭ نۇرغۇن ئېلېمېنتلىرى خەلق ئېتىقادى ۋە مەدەنىيىتىدە ساقلىنىپ قالغان:
- مازار زىيارىتى: مازارلارنى زىيارەت قىلىش ۋە ئۇ يەردە دۇئا قىلىش ئادىتى شامانىستىك ئېتىقادلارنىڭ ئىسلامىيلاشقان شەكلى دەپ قارىلىدۇ.
- تۇمار ئېسىش: بالا ياكى چارۋىلارنى «كۆز تېگىش»تىن ساقلاش ئۈچۈن تۇمار ئېسىش ئادىتى.
- چىراغ يېقىش ۋە ئىسرىق سېلىش: بەزى قىيىن ئەھۋاللاردا چىراغ يېقىش ۋە ئىسرىق سېلىش ئارقىلىق «پاكلىنىش» مۇراسىمى.
- پالچىلىق: بەزى رايونلاردا ھېلىھەم داۋام ئېتىۋاتقان پالچىلىق، پېرىخونلۇق قاتارلىق پائالىيەتلەر.
خۇلاسە
شامانىزىم ئۇيغۇر خەلقىنىڭ ئىسلامدىن بۇرۇنقى ئاساسلىق ئېتىقادلىرىدىن بىرى بولۇپ، گەرچە ئىسلام دىنى ئومۇملاشقاندىن كېيىن رەسمىي ئېتىقاد سۈپىتىدە يوقالغان بولسىمۇ، ئۇنىڭ نۇرغۇن ئېلېمېنتلىرى ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ۋە خەلق ئېتىقادىدا ساقلىنىپ قالغان. شامانىزىم ۋە شاماننىڭ تارىخىي رولىنى چۈشىنىش، ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ تارىخىي تەرەققىيات باسقۇچلىرىنى ۋە مۇرەككەپ قاتلاملىرىنى چۈشىنىشتە ئىنتايىن مۇھىم.
