ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ۋە تارىخىدا «بوسۇغا» ئۇقۇمى ناھايىتى مۇھىم ئورۇن تۇتىدۇ. بۇ سۆز پەقەت ماددىي قۇرۇلۇش ئېلېمېنتىلا ئەمەس، بەلكى ئۇيغۇر مەدەنىيىتى، ئىجتىمائىي مۇناسىۋەتلىرى، ئېتىقادلىرى ۋە كۈندىلىك تۇرمۇش ئادەتلىرىدىمۇ چوڭقۇر مەدەنىيەت مەزمۇنلىرىغا ئىگە.
ئۇيغۇرچە / Uyghurche : بوسۇغا
ئىنگىلىزچە / English : doorstep
تۈركچە / Türkçe : kapı eşiği
خەنزۇچە / 汉语 : 门槛
ئۇيغۇرچە ئىزاھلىق لۇغىتىدىكى چۈشەندۈرۈلۈشى :
بوسۇغا
[سۆز تۈركۈمى:] ئىسىم.[يەشمىسى:] ① ئىشىك، دەرۋازا كېشەكلىرىنىڭ ئاستىغا قويۇلغان توغرا ياغاچ ياكى خىش، تاش، سېمونت قاتارلىقلاردىن قىلىنغان توسما:[مىسال:] ئەكبەر كەنت ئىشخانىسىغا كىرىۋېتىپ بوسۇغىدا توختاپ قالدى.[يەشمىسى:] ② [كۆچمە مەنىسى:] [يەشمىسى:] ئۆي، قورۇنىڭ ئالدى:[مىسال:] بۇ ئىككى ئەۋلاد ئەلمىساقتىن تارتىپ ياتقا قىز بەرمەيدىغان، ياتنى بوسۇغىسىغا يولاتمايدىغان كىشىلەر ئىدى.[يەشمىسى:] ③ [مىسال:] [كۆچمە مەنىسى:] [يەشمىسى:] شەھەر، يېزا-قىشلاقلارغا كىرىشتىكى ئەڭ يېقىن جاي:[مىسال:] − ئاپلا… دۈشمەن بىزنىڭ بوسۇغىمىزدىلا يۈرۈپتۇ-دە، − دېدى كامال ۋە ئالدىراپ باتۇر تەرەپكە كەتتى.[يەشمىسى:] ④ [كۆچمە مەنىسى:] [يەشمىسى:] بىرەر نەرسە، ئىش-ھەرىكەت، ۋەقە ياكى ھادىسىنىڭ باشلىنىشىغا يېقىن قالغان پەيت؛ باشلىنىشى، كىرىش قىسمى:[مىسال:] بۇ ئايالنىڭ بالىسى ئۆلۈم بوسۇغىسىغا كېلىپ قاپتۇ.[يەشمىسى:] ⑤ ئۆستەڭ، ئېرىقلاردىكى زاكۇ، ئازما، سەكرەتمىلەرنىڭ تاختاي بىلەن سۇنى توسقاندا تاختايغا ھىملىشىپ تۇرىدىغان ياغاچتىن ياكى سېمونتتىن تەييارلانغان تاپان:[مىسال:] ئازمىنىڭ بوسۇغىسى.
بوسۇغىسى ئېگىز
بوسۇغىسى ئېگىز[يەشمىسى:] ھالى چوڭ، ئۆزىنى باشقىلاردىن يۇقىرى تۇتىدىغان:[مىسال:] ئۇلارنىڭ بوسۇغىسى ئېگىز، بىز كىرەلمەيمىز دېگىنە، دېدى ئىسمائىل غەمكىن ئولتۇرغان دوستى ئىبراھىمغا.
بوسۇغىلىق
بوسۇغىلىق[سۆز تۈركۈمى:] سۈپەت.[يەشمىسى:] ① بوسۇغىسى بار، بوسۇغا ئورنىتىلغان.[يەشمىسى:] ② بوسۇغا قىلىش ئۈچۈن تەييارلانغان؛ بوسۇغا قىلىشقا بولىدىغان: بوسۇغىلىق ياغاچ.
«بوسۇغا» سۆزىنىڭ ئېتىمولوگىيەسى ۋە تارىخى
«بوسۇغا» سۆزى قەدىمكى تۈركىي تىلدىن كەلگەن بولۇپ، ئېتىمولوگىيەلىك جەھەتتىن تۆۋەندىكى ئەھمىيەتلىك نۇقتىلار بار:
- قەدىمكى ئورخۇن-يېنىسەي يازما يادىكارلىقلىرىدا «بوس» ياكى «بوسۇغ» شەكلىدە كۆرۈلگەن بولۇپ، ئەسلىدە «توساق» ياكى «چېگرا» دېگەن مەنىنى بىلدۈرگەن
- «بوسۇغا» سۆزى «بوسۇق» (توسۇق) سۆزىدىن كېلىپ چىققان بولۇشى مۇمكىن بولۇپ، «توسىدىغان نەرسە» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ
- ماھمۇد قەشقەرىنىڭ «دىۋانۇ لۇغاتىت-تۈرك» ئەسىرىدە «بوسۇغ» شەكلىدە خاتىرىلەنگەن
- بەزى رايوندىكى كىشىلەر بوسۇرغا، بۇسۇرغا، بۇسۇغا دەپمۇ ئاتاپ قويىدۇ.
بوسۇغىنىڭ فىزىكىلىق ئالاھىدىلىكلىرى ۋە رولى
ئەنئەنىۋى ئۇيغۇر بىناكارلىقىدىكى بوسۇغا
ئەنئەنىۋى ئۇيغۇر بىناكارلىقىدا بوسۇغا مۇھىم ئورۇنغا ئىگە:
- ماتېرىيال تۈرلىرى: ئەنئەنىۋى ئۇيغۇر ئۆيلىرىدە بوسۇغا ئاساسەن قارىغاي، تېرەك ياكى جىگدە قاتارلىق قاتتىق ۋە چىدامچان ياغاچلاردىن ياسىلىدۇ. بايلار ۋە زىيالىيلارنىڭ ئۆيلىرىدە ياڭاق ياغىچى ياكى باشقا قىممەتلىك ياغاچلاردىن ياسالغان بوسۇغىلار كۆرۈلىدۇ
- ياسىلىش ئۇسۇلى: بوسۇغا ئادەتتە پۇختا ۋە نەقىشلىك قىلىپ ياسىلىدۇ. كۆپىنچە ھاللاردا ئۇنىڭ ئۈستىگە ئىسلامىي نەقىشلەر، قۇرئان ئايەتلىرى ياكى خەلق ئويما گۈللىرى ئويۇلىدۇ
- ھەر خىل شەكىللىرى:
- «تۆۋەن بوسۇغا»: ئىشىك ۋە دەرۋازىلارنىڭ ئاستىغا ئورنىتىلىدىغان ياغاچ ياكى تاش
- «يۇقىرى بوسۇغا»: ئىشىك كېشىكىنىڭ ئۈستى قىسمى، كېيىنكى دەۋرلەردە «لىنتا» دەپمۇ ئاتالغان
- «يان بوسۇغا»: ئىشىك ياكى دەرۋازىنىڭ ئىككى تەرىپىگە تىك قويۇلغان ياغاچ
بوسۇغىنىڭ ئەمەلىي رولى
بوسۇغا ئۇيغۇر ئۆي-ئىمارەتلىرىدە ئەمەلىي جەھەتتىن مۇھىم رول ئوينايدۇ:
- ئۆي قۇرۇلۇشىدىكى مۇستەھكەملىك رولى: بوسۇغا ئۆينىڭ قۇرۇلۇش سىستېمىسىدا مۇھىم تىرەك رولىنى ئوينايدۇ، ئۇ ئىشىك بىلەن تام ئوتتۇرىسىدىكى ئېغىرلىقنى كۆتۈرۈپ، ئۆينىڭ تۇراقلىق بولۇشىنى كاپالەتلەندۈرىدۇ
- تەبىئىي ئاپەتلەردىن قوغدىنىش: بوسۇغا توپا-چاڭ، سۇ، قار ۋە باشقا تەبىئىي ھادىسىلەرنىڭ ئۆي ئىچىگە كىرىشىنى توسۇش رولىنى ئوينايدۇ
- كلىمات رېگۇلياتورى: بوسۇغا ئۆي ئىچى تېمپېراتۇرىسىنى ساقلاشقا ياردەم بېرىدۇ، بولۇپمۇ قىش كۈنلىرىدە ئىسسىقلىق، ياز كۈنلىرىدە سالقىنلىق ساقلاش رولى بار
- ئاۋاز قوغدىنىشى: بەزى ئەھۋاللاردا بوسۇغا سىرتقى ئاۋازنىڭ ئۆي ئىچىگە ئۆتۈشىنى ئازايتىدۇ
ئۇيغۇر مەدەنىيىتىدىكى «بوسۇغا» ئۇقۇمى
ئۇيغۇر مەدەنىيىتىدە بوسۇغا پەقەت فىزىكىلىق قۇرۇلۇش ئېلېمېنتىلا ئەمەس، بەلكى زور مەدەنىي ۋە ئېتىقادىي ئەھمىيەتكە ئىگە.
ئېتىقاد ۋە ماقال تەمسىللەر ۋە ئىدىئومدىكى «بوسۇغا» ئۇقۇمى
ئۇيغۇر خەلق ئېتىقادلىرىدا بوسۇغىغا مۇناسىۋەتلىك نۇرغۇن ئىدىئوملار بار:
- بوسۇغىنى دەسسىمەسلىك: ئۇيغۇرلاردا بوسۇغىنى دەسسەش ئەدەپسىزلىك ۋە ھۆرمەتسىزلىك دەپ قارىلىدۇ. ئەنئەنىۋى قاراشلار بويىچە، بوسۇغىنى دەسسىگەن كىشىنىڭ ئىشى ئوڭۇشلۇق بولمايدۇ، رىزقى كېمىيىدۇ دەپ قارىلىدۇ
- بوسۇغىدا ئولتۇرماسلىق: بوسۇغىدا ئولتۇرۇش «قىز ياتلىق بولمايدۇ» ياكى «بايلىق ئۆيدىن كېتىدۇ» دېگەندەك ئىرىملار بىلەن چەكلىنىدۇ
- بوسۇغىدىن كىرگەندە ئوڭ ئاياغ بىلەن كىرىش: ئۇيغۇرلاردا، بولۇپمۇ دىنىي ئائىلىلەردە ئۆيگە كىرگەندە ئوڭ ئاياغنى ئالدىدا ئېلىش، چىققاندا سول ئاياغنى ئالدىدا ئېلىش ئادىتى بار، بۇ ئىسلام دىنىدىكى سۈننەت ھېسابلىنىدۇ
- بوسۇغىنى پاك تۇتۇش: بوسۇغىنى داۋاملىق تازىلاپ، پاكىز تۇتۇش «رىزىق-روزىنىڭ كەڭ بولۇشى»نى بىلدۈرىدۇ دەپ ئىشىنىلىدۇ
- بوسۇغىغا دۇئا يېزىش: كۆپلىگەن ئۇيغۇر ئائىلىلىرىدە بوسۇغىنىڭ ئۈستىگە قۇرئاندىن ئايەت ياكى «بىسمىللاھ» دېگەن خەت يېزىلغان كىچىك تاختايلار ئېسىلىدۇ. بۇ ئۆي ۋە ئائىلىنى بالا-قازا، كۆز تېگىش قاتارلىقلاردىن ساقلايدۇ دەپ ئېتىقاد قىلىنىدۇ
ئىجتىمائىي مۇناسىۋەتلەردىكى «بوسۇغا» ئۇقۇمى
ئۇيغۇر جەمئىيىتىدە بوسۇغا ئىجتىمائىي مۇناسىۋەتلەرنىمۇ بەلگىلەيدۇ:
- ھۆرمەت-ئېھتىرام بەلگىسى: بىرسىنىڭ ئۆيىگە كىرگەندە بوسۇغىدا توختاپ، رۇخسەت سوراش ئادىتى بار. بۇ ئۆي ئىگىسىگە بولغان ھۆرمەتنى بىلدۈرىدۇ
- ئىجتىمائىي چېگرا: «بوسۇغىسى ئېگىز» ئىبارىسى ئۇيغۇر تىلىدا كىبىرلىك، ھاكاۋۇرلۇق ياكى كىشىلەردىن پەرقلىق ئىكەنلىكنى بىلدۈرىدۇ
- ئىجتىمائىي ئورۇن: «بوسۇغىسىنى دەسسىمىگەن» ئىبارىسى بىر ئائىلە ياكى يەرگە بېرىپ باقمىغان، ئارىلاشمىغان دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ
- مېھماندارچىلىق بەلگىسى: «بوسۇغىدىن كىرگەن مېھمان» ئۇيغۇرلاردا ناھايىتى ھۆرمەتلىنىدۇ. «بوسۇغىدىن كىرگەننى يولدىن ياندۇرماسلىق» ئۇيغۇر مېھماندوستلۇقىنىڭ ئىپادىسى
توي ۋە مۇراسىملاردىكى «بوسۇغا» ئۇقۇمى
ئۇيغۇر توي ۋە مۇراسىملىرىدا بوسۇغا مۇھىم رول ئوينايدۇ:
- كېلىننى بوسۇغىدىن كۆتۈرۈپ ئېلىپ ئۆتۈش: ئەنئەنىۋى توي مۇراسىملىرىدا يىگىت ياكى قېينئاتا كېلىننى بوسۇغىدىن كۆتۈرۈپ ئۆتكۈزىدۇ. بۇ كېلىننىڭ ھۆرمەتكە سازاۋەر ئىكەنلىكىنى ۋە يېڭى ئۆينىڭ بەخت-سائادەتكە تولۇشىنى بىلدۈرىدۇ
- بوسۇغىغا ئۇن چېچىش: بەزى رايونلاردا كېلىن يېڭى ئۆيگە كىرگەندە بوسۇغىغا ئۇن ياكى بۇغداي چېچىش ئادىتى بار، بۇ بەرىكەت ۋە باياشاتلىقنى بىلدۈرىدۇ
- يېڭى ئۆي بوسۇغىسىدا قۇربانلىق قىلىش: يېڭى ئۆيگە كۆچكەندە ئۆي بوسۇغىسىدا قوي ياكى توخۇ قۇربانلىق قىلىش ئادىتى بار. بۇ يېڭى ئۆيدىن يامانلىق ۋە بالا-قازالارنىڭ يىراق بولۇشى ئۈچۈن قىلىنىدۇ
ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدىكى «بوسۇغا» ئۇقۇمى
ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا «بوسۇغا» كۆپ خىل مەجازىي مەنىلاردا ئىشلىتىلىدۇ.
خەلق ئېغىز ئەدەبىياتىدىكى «بوسۇغا»
ئۇيغۇر خەلق ئېغىز ئەدەبىياتىدا بوسۇغا ھەققىدە كۆپلىگەن ماقال-تەمسىللەر ۋە چۆچەكلەر بار:
- ماقال-تەمسىللەر:
- «بوسۇغىسىنى تونۇمىغان، بوزنى نەدىن تونۇسۇن» (ئۆز ئۆيىنى، يۇرتىنى قەدىرلىمىگەن كىشى چەت يەرنىڭ قەدرىنى قانداق بىلسۇن)
- «بوسۇغىنى پاكىز تۇتقان، رىزقىنى كەڭرى تۇتار»
- «بوسۇغا ھەققى، تەڭرى ھەققى» (بوسۇغىدىن كىرگەن مېھماننى ھۆرمەتلەش خۇداغا بولغان ھۆرمەت بىلەن باراۋەر)
- چۆچەك-ئەپسانىلەر:
- «سېھىرلىك بوسۇغا» چۆچىكىدە ئالتۇن بوسۇغا تېپىپ ئالغان يوقسۇل ئائىلىنىڭ بېيىشى، لېكىن ئاچكۆزلۈكى تۈپەيلىدىن كېيىن ھەممىسىدىن ئايرىلىشى ھەققىدە ھېكايە قىلىنىدۇ
- «پېرىخاننىڭ بوسۇغىسى» ئەپسانىسىدە، بوسۇغىسى ئالتۇندىن بولغان بىر پەرىزاتنىڭ ئۆيى ھەققىدە بايان قىلىنىدۇ
يازما ئەدەبىياتتىكى «بوسۇغا»
كلاسسىك ۋە زامانىۋىي ئۇيغۇر يازما ئەدەبىياتىدا «بوسۇغا» ئوبرازى كەڭ قوللىنىلىدۇ:
- مەجازىي مەنادا: بوسۇغا كۆپىنچە «باشلىنىش»، «كىرىش نۇقتىسى»، «چېگرا» ياكى «ئۆتكەل» دېگەندەك مەجازىي مەنىلاردا ئىشلىتىلىدۇ
- شېئىرىيەتتىكى ئوبراز: بوسۇغا شېئىرىيەتتە ئاكتىپ ئىشلىتىلىدىغان ئوبراز بولۇپ، كۆپىنچە سېغىنىش، ئايرىلىش، يۇرت-ماكان ياكى يېڭى باسقۇچ باشلاش قاتارلىق تېمىلاردا قوللىنىلىدۇ
- رومان ۋە ھېكايىلەردە: ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدىكى نۇرغۇن ئەسەرلەردە بوسۇغا مۇھىم سىمۋول بولۇپ، ئىنسانلارنىڭ ھايات باسقۇچلىرى، ئالەم ئۆزگىرىشى ياكى ئىجتىمائىي ئۆزگىرىشلەرنى تەسۋىرلەشتە قوللىنىلىدۇ
زامانىۋىي ئۇيغۇر جەمئىيىتىدىكى «بوسۇغا» ئۇقۇمى
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر جەمئىيىتىدە «بوسۇغا» ئۇقۇمى يېڭى مەنىلەر بىلەن بېيىماقتا:
زامانىۋىي بىناكارلىقتىكى بوسۇغا
زامانىۋىي ئۇيغۇر بىناكارلىقىدا بوسۇغا قۇرۇلۇشى تېخنىكا ۋە ماتېرىيال جەھەتتىن ئۆزگەرگەن بولسىمۇ، ئەنئەنىۋى ئالاھىدىلىكلىرىنى ساقلاپ قالماقتا:
- يېڭى ماتېرىياللار: ھازىرقى ئۇيغۇر ئۆيلىرىدە ئالۇمىن، پولات ياكى سېمونت قاتارلىق زامانىۋىي ماتېرىياللاردىن ياسالغان بوسۇغىلار كۆپىيىپ كەلمەكتە
- ئەنئەنىۋى ئالاھىدىلىكلەرنى قەدىرلەش: زامانىۋىي بىناكارلىقتا ھەم تېخنىكا تەرەققىياتىنى قوبۇل قىلىپ، ھەم ئەنئەنىۋى ئۇيغۇر بوسۇغا ئالاھىدىلىكلىرىنى ساقلاپ قېلىشقا ئەھمىيەت بېرىلمەكتە
- بوسۇغا دېزاينى: مودا بولۇۋاتقان «يېڭى-كونا ئۇيغۇر ئۆي دېزاينى»دا بوسۇغا ئۇيغۇر ئەنئەنىۋى گۈل-نەقىشلىرى بىلەن بېزىلىدۇ، بۇ ئۇيغۇر مىللىي كىملىكىنى ساقلاشنىڭ بىر ئىپادىسى
كۆچمە مەنىدىكى قوللىنىشلىرى
ھازىرقى ئۇيغۇر تىلىدا «بوسۇغا» سۆزى كۆچمە مەنىدە تېخىمۇ كەڭ قوللىنىلماقتا:
- بىلىم ساھەسىدە: «بىلىم بوسۇغىسى»، «ئاڭ-چۈشەنچە بوسۇغىسى» قاتارلىق ئىبارىلەر مەلۇم بىلىم ياكى چۈشەنچە تەلەپلىرىنى بىلدۈرىدۇ
- ئىقتىساد ساھەسىدە: «ئىقتىسادىي بوسۇغا» سۆزى ھەر قانداق بىر ئىقتىسادىي پائالىيەتنى باشلاش ئۈچۈن كېرەكلىك ئاساسىي مەبلەغ ياكى شەرتلەرنى كۆرسىتىدۇ
- سىياسىي ساھەدە: «سىياسىي بوسۇغا» ئىبارىسى مەلۇم سىياسىي ئورۇن ياكى ۋەزىپىگە ئېرىشىش ئۈچۈن لازىم بولغان ئاساسىي شەرتلەرنى كۆرسىتىدۇ
- تېخنىكا ساھەسىدە: «تېخنىكا بوسۇغىسى» مەلۇم تېخنولوگىيە ساھەسىدە ئىلگىرىلەش ئۈچۈن بۆسۈپ ئۆتۈشكە تېگىشلىك ئاساسىي توسالغۇلارنى ئىپادىلەيدۇ
ئاخىرقى سۆز
ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ۋە تارىخىدىكى «بوسۇغا» ئۇقۇمى مول ۋە چوڭقۇر مەدەنىي مەزمۇنغا ئىگە بولۇپ، ئۇ:
- ماددىي ئېلېمېنت سۈپىتىدە: ئۆي-ئىمارەتنىڭ مۇھىم قۇرۇلۇش قىسمى بولۇش بىلەن بىرگە، قۇرۇلۇش ماتېرىياللىرى، نەقىش-گۈللىرى ۋە دېزاينىدا ئۇيغۇر ئەنئەنىۋى بىناكارلىق مەدەنىيىتىنى نامايان قىلىدۇ
- مەدەنىي-ئىجتىمائىي سىمۋول سۈپىتىدە: ئۆي ئەھلى بىلەن تاشقى دۇنيا، شەخسىي ھايات بىلەن جامائەت ھاياتى، ئۆز بىلەن يات ئوتتۇرىسىدىكى چېگرانى سىمۋوللاشتۇرىدۇ
- ئېتىقادىي ئەھمىيىتى: ئۇيغۇرلارنىڭ ئېتىقاد، قاراش ۋە ئىرىم-چىرىملىرىدا مۇھىم ئورۇن تۇتۇپ، يەرلىك ئېتىقاد بىلەن ئىسلام دىنى ئۆز-ئارا بىرىكىپ كەتكەن خۇسۇسىيەتلەرنى ئەكس ئەتتۈرىدۇ
- ئەدەبىي ئوبراز سۈپىتىدە: ئەدەبىيات ۋە سەنئەتتە باشلىنىش، چېگرا، ئۆتۈش نۇقتىسى، ئايرىلىش، يۇرت-ماكان ۋە تۇرمۇش ئۆزگىرىشى قاتارلىق كۆپ خىل مەجازىي مەنىلاردا قوللىنىلىدۇ
-
- زامانىۋىي تەرەققىياتى: ھازىرقى زامان شارائىتىدا «بوسۇغا» ئۇقۇمى ئىلىم-پەن، تېخنىكا، ئىقتىساد قاتارلىق ساھەلەردە يېڭى مەنىلار بىلەن بېيىپ، كۆپ خىل كۆچمە مەنىلارنى ئۆز ئىچىگە ئالماقتا. بۇ ئۇيغۇر تىلىنىڭ تەرەققىياتىنىڭ، شۇنداقلا ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ زامانىۋىيلىشىش جەريانىدا ئەنئەنىۋى ئۇقۇملارنىڭ يېڭى مەزمۇنلار بىلەن بايلىشىدىغانلىقىنىڭ ئىسپاتىدۇ
ئومۇمەن، «بوسۇغا» ئۇقۇمى ئۇيغۇر مەدەنىيىتىدە ھەم فىزىكىلىق ھەم مەجازىي مەنىلاردا ناھايىتى مۇھىم ئورۇن تۇتىدىغان كۆپ قىرلىق بىر ئۇقۇم بولۇپ، ئۇيغۇر خەلقىنىڭ ھايات كەچۈرۈش ئۇسۇلى، دۇنيا قارىشى، ئېتىقادى ۋە ئىجتىمائىي مۇناسىۋەتلىرىدە تېرەن مەدەنىي مەزمۇنغا ئىگە. ھازىرقى زاماندا بۇ ئۇقۇم تېخىمۇ كۆپ مەنىلار بىلەن بېيىپ، ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ بايلىقى ۋە داۋاملىشىۋاتقان ھاياتىيلىقىنى كۆرسەتمەكتە.
