سۆز تۈركۈمى دىگەن نىمە؟
ئۇيغۇر تىلىدا سۆز تۈركۈمى دېگىنىمىز تىلشۇناسلىقتىكى ئەڭ مۇھىم ئاساسىي ئۇقۇملارنىڭ بىرى بولۇپ، سۆزلەرنى گرامماتىكىلىق ئالاھىدىلىكى، فونكسىيىسى، مەنىسى ۋە شەكلىگە ئاساسەن ئوخشاش گۇرۇپپىلارغا ئايرىش. سۆز تۈركۈملىرى ھەرقانداق تىل سىستېمىسىنىڭ ئاساسلىق بىناسى ھېسابلىنىدۇ. تىلنىڭ گرامماتىكىلىق قۇرۇلمىسىنى ئانالىز قىلىش ۋە چۈشىنىشنىڭ ئاساسى شۇ تىلدىكى سۆز تۈركۈملىرىنى توغرا پەرقلەندۈرۈش ۋە ئۇلارنىڭ ۋەزىپىلىرىنى بىلىشتۇر.
ئۇيغۇر تىلىدىكى سۆز تۈركۈملىرى خەلقئارا تىلشۇناسلىق ئىلمىدىكى ئاساسلىق سۆز تۈركۈملىرى بىلەن ئاساسەن ماس كېلىدۇ، ئەمما ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئۆزىگە خاس گرامماتىكىلىق ئالاھىدىلىكلىرىمۇ بار.
تىلىمىزدىكى سۆزلەر مۇئەييەن مەنىگە ئىگە بولۇپ، بەزى سۆزلەر يەككە ھالدا مەلۇم مەنىنى ئىپادىلىسە، بەزى سۆزلەر جۈملىدە باشقا سۆزلەرگە قۇشۇلۇپ قۇشۇمچە مەنىلەرنى بىلدۈرۈىدۇ. سۆزلەرنىڭ تۈرلىنىش ۋە باشقا سۆزلەر بىلەن بىركىش ئالاھىدىلىكلىرىمۇ ئوخشاش بولمايدۇ. تىلىمىزدىكى سۆزلەرنىڭ بىلدۈرگەن مەنىلىرى ۋە تۈرلىنىش ئالاھىدىلىكىگە ئاساسەن، تۈرلەرگە بۆلۈنۈشى –سۆز تۈركۈملىرى دېيىلىدۇ.
سۆز تۈركۈملىرى قانچىگە ئايرىلىدۇ؟ ئۇلار قايسىلار؟
تىلىمىزدىكى سۆزلەر ئالدى بىلەن، ئايرىم تۇرغاندا، لېكسىكىلىق مەنە ئىپادىلىشى ياكى ئىپادىلىمەسلىكى، ئۆز ئالدىغا جۈملە بۆلىكى بولالىشى ياكى بولالماسلىقىغا ئاساسەن مۇستەقىل سۆزلەر ياكى ياردەمچى سۆزلەر دەپ ئىككى چوڭ گۇرۇپپىغا بۆلۈنىدۇ.
مۇستەقىل سۆزلەر – ئايرىم تۇرغاندا لېكسىكىلىق مەنە ئىپادىلەيدىغان، جۈملىنىڭ مەلۇم بۆلىكى بولالايدىغان سۆزلەر بۇلۇپ، تىلىمىزدىكى مۇستەقىل سۆزلەر : ئىسىم، سۈپەت، سان، مىقدار سۆز، ئالماش، پېئىل، رەۋىش ۋە تەقلىد سۆزلەرگە بۆلۈنىدۇ. يەنى 8 سۆز تۈركۈمىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
ياردەمچى سۆزلەر – ئايرىم تۇرغاندا، لېكسىكىلىق مەنە ئىپادىلىمەيدىغان، ئۆز ئالدىغا جۈملە بۆلىكى بولالمايدىغان، پەقەت مۇستەقىل سۆزلەرگە ياكى جۈملىلەرگە قۇشۇلۇپ، قۇشۇمچە مەنە بىلدۈرىدىغان، سۆز-جۈملىلەرنى باغلاش رولىنى ئوينايدىغان سۆزلەر بۇلۇپ، تىلىمىزدىكى ياردەمچى سۆزلەر : باغلىغۇچىلار، ئۇلانمىلار (يۈكلىمىلەر) ۋە تىركەلمىلەر (سۆز ئارقا ياردەمچىلىرى) دەپ ئۈچ تۈرگە بۆلۈنىدۇ.
ئۇيغۇر تىلىدا سۆز تۈركۈملىرى ئاساسەن تۆۋەندىكى 11 تۈرگە بۆلۈنىدۇ:
- ئىسىم (Noun): نەرسە، ئادەم، ئۇقۇم ياكى ئورۇننى بىلدۈرىدىغان سۆزلەر (مەسىلەن: ئالما، كىتاب، ئۈرۈمچى)
- ئاددى ئىسىم: ئادەتتىكى ئىسىملار (ئۆي، ئادەم، قەلەم)
- خاس ئىسىم: ئالاھىدە نەرسە ياكى شەخسلەرنىڭ ئىسىملىرى (ئۈرۈمچى، ئەخمەت، تارىم دەرياسى)
- توپلام ئىسىم: بىر توپ نەرسىلەرنى بىلدۈرىدىغان ئىسىملار (خەلق، ئاھالە، گۇرۇپپا)
- ئابستراكت ئىسىم: كۆرگىلى، تۇتقىلى بولمايدىغان چۈشەنچىلەرنى بىلدۈرىدىغان ئىسىملار (مۇھەببەت، دوستلۇق، ئەركىنلىك)
- سۈپەت (Adjective): ئىسىملارنىڭ خاراكتېرى، سۈپىتى ياكى ئالاھىدىلىكىنى بىلدۈرىدىغان سۆزلەر (مەسىلەن: چوڭ، كىچىك، ياخشى)
- ئاساسىي سۈپەت: (قىزىل، يېشىل، ئىسسىق، سوغۇق)
- نىسبى سۈپەت: باشقا سۆزلەردىن ياسالغان سۈپەتلەر (تاشلىق، سۇلۇق، ئوقۇملۇق)
- دەرىجىلىك سۈپەت: (چوڭراق، كىچىكرەك، ئەڭ گۈزەل)
- پېئىل (Verb): ھەرىكەت ياكى ھالەتنى بىلدۈرىدىغان سۆزلەر (مەسىلەن: كەل، كەت، ئوقۇ)
- ھەرىكەت پېئىللىرى: (كەل، كەت، يۈگۈر، ماڭ)
- ھالەت پېئىللىرى: (تۇر، ئۇخلا، كۈت)
- ياردەمچى پېئىللار: (بول، قىل، ئەت)
- ئۆتۈملۈك پېئىللار: تولدۇرغۇچى تەلەپ قىلىدىغان پېئىللار (يە، ئىچ، كۆر)
- ئۆتۈمسىز پېئىللار: تولدۇرغۇچى تەلەپ قىلمايدىغان پېئىللار (كەل، ئۇخلا)
- رەۋىش (Adverb): پېئىل، سۈپەت ياكى باشقا رەۋىشلەرنى تەسۋىرلەيدىغان سۆزلەر (مەسىلەن: تېز، ئاستا، بەك)
- ھالەت رەۋىشلىرى: (ياخشى، چىرايلىق، ئاستا)
- ۋاقىت رەۋىشلىرى: (بۈگۈن، ئەتە، دائىم)
- ئورۇن رەۋىشلىرى: (ئۇ يەردە، ئاستىدا، ئىچىدە)
- دەرىجە رەۋىشلىرى: (بەك، ناھايىتى، تولىمۇ)
- ئالماش (Pronoun): ئىسىم ياكى ئىسىم تىركىشىنىڭ ئورنىغا ئىشلىتىلىدىغان سۆزلەر (مەسىلەن: مەن، سەن، بۇ، شۇ)
- كىشىلىك ئالماش: (مەن، سەن، ئۇ، بىز، سىلەر، ئۇلار)
- كۆرسىتىش ئالماش: (بۇ، شۇ، ئۇ، بۇلار، شۇلار)
- سوراق ئالماش: (كىم، نېمە، قايسى، قانچە)
- ئۆزلۈك ئالماش: (ئۆز، ئۆزۈم، ئۆزى)
- ئىگىلىك ئالماش: (مېنىڭ، سېنىڭ، ئۇنىڭ)
- سان (Numeral): ساننى، مىقدارنى ياكى تەرتىپنى بىلدۈرىدىغان سۆزلەر (مەسىلەن: بىر، ئىككى، بىرىنچى)
- ئاساسىي سان: (بىر، ئىككى، ئۈچ)
- تەرتىپ سان: (بىرىنچى، ئىككىنچى، ئۈچىنچى)
- كەسىر سان: (يېرىم، چارەك، ئوندىن بىر)
- توپلام سان: (بىر جۈپ، بىر دەستە، بىر توپ)
- تەخمىنىي سان: (ئونچە، يۈزچە، مىڭچە)
- تەقلىدى سۆزلەر (Onomatopoeic Words): تاۋۇش ياكى ھەرىكەتكە تەقلىد قىلىپ ياسالغان سۆزلەر
- تاۋۇش تەقلىدى: (گۈلدۈر-گۈلدۈر، تاراق-تۇرۇق، مىياۋ-مىياۋ)
- ھەرىكەت تەقلىدى: (لەپىلدە، پىرقىرا، تەۋرەن)
- كۆرۈنۈش تەقلىدى: (يالت-يۇلت، پارقىرا، چاقنا)
- باغلىغۇچى (Conjunction): سۆز، جۈملە ياكى ئىبارىلەرنى بىرلەشتۈرىدىغان سۆزلەر (مەسىلەن: ۋە، بىلەن، ئەمما)
- تەڭداش باغلىغۇچى: (ۋە، ھەم، بىلەن)
- قارشىلىق باغلىغۇچى: (ئەمما، لېكىن، بىراق)
- سەۋەب-نەتىجە باغلىغۇچى: (چۈنكى، شۇڭا، شۇنىڭ ئۈچۈن)
- شەرت باغلىغۇچى: (ئەگەر، ناۋادا)
- ياردەمچى سۆزلەر (Auxiliary Words): ئۆز ئالدىغا مەنىسى تولۇق بولمىغان، باشقا سۆزلەرگە ياردەم بېرىدىغان سۆزلەر
- ياردەمچى پېئىللار: (ئىدى، ئىكەن، ئىمىش)
- مودال ياردەمچىلار: (كېرەك، لازىم، مۇمكىن)
- كۈچەيتكۈچ ياردەمچىلار: (چى، چۇ، غۇ، قۇ)
- ئىملىق سۆزلەر (Interjection): ھېسسىيات ياكى تۇيغۇنى ئىپادىلەيدىغان سۆزلەر (مەسىلەن: ۋاي، پاھ، ئاپلا)
- خۇشاللىق ئىملىق سۆزلەر : (پاھ، ئاھ، ۋاي-ۋاي)
- ھەيرانلىق ئىملىق سۆزلەر : (ئۇھ، ئاپلا، تاڭ)
- قايغۇ ئىملىق سۆزلەر: (ۋاي، ئىسىت، ھاي)
- چاقىرىش ئىملىق سۆزلەر: (ھەي، ھوي)
- تىركەلمە (Postposition): ئىسىم ياكى باشقا سۆزلەردىن كېيىن كېلىپ گرامماتىكىلىق مۇناسىۋەتنى بىلدۈرىدىغان سۆزلەر. ئىسىم ياكى ئىسىم رولىدىكى سۆزگە قوشۇلۇپ ، ئۇ سۆزنىڭ جۈملە ياكى سۆز بىرىكمىسىدىكى باشقا سۆزلەر بىلەن بولغان ھەر خىل مۇناسىۋىتىنى بىلدۈرىدىغان ياردەمچى سۆز .
- ئورۇن كېيىنكى سۆزلەر: (ئاستىدا، ئۈستىدە، يېنىدا، ئالدىدا)
- ۋاقىت كېيىنكى سۆزلەر: (ئىلگىرى، كېيىن، بۇرۇن، ئاخىر)
- سەۋەب كېيىنكى سۆزلەر: (تۈپەيلىدىن، سەۋەبلىك، دېگەندەك)
- مەقسەت كېيىنكى سۆزلەر: (ئۈچۈن، دەپ)
پايدىلانغان ماتېرىياللار:
گىرامماتىكا – ۋىكىپېدىئا
https://ug.wikipedia.org/wiki/%DA%AF%D9%89%D8%B1%D8%A7%D9%85%D9%85%D8%A7%D8%AA%D9%89%D9%83%D8%A7
