قوتاز

قوتاز دېگەن قانداق ھايۋان؟ قوتاز دىگەن نىمە؟

قوتاز سۈت ئەمگۈچى ھايۋانلار سىنىپى، جۈپ تۇياقلىقلار تەرتىپى (Artiodactyla)، كالىلار ئائىلىسى (Bovidae)، كالىسىمانلار ئۇرۇقى (Bovinae) ۋە كالا جىنسى (Bos) ئىچىدىكى بىر تۈردۇر. ئىلمىي نامى Bos grunniens (ئۆي قوتازلىرى) ۋە Bos mutus (ياۋايى قوتازلار) بولۇپ، كالىلارنىڭ بىر تۈرىدۇر.

قوتازلار ھازىرقى كالىلار (Bos taurus) بىلەن ئوخشاش جىنستا بولسىمۇ، ئالاھىدە تۈر سۈپىتىدە ئايرىلىدۇ. قوتاز تەخمىنەن 10000 يىل ئىلگىرى تىبەت ئېگىزلىكىدە ئۆي ھايۋىنى قىلىنغان. قوتازلار ئاساسەن ھىمالايا تاغلىرى، تىبەت ئېگىزلىكى، ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ تاغلىق رايونلىرى، شىنجاڭ ۋە باشقا ئېگىز تاغلىق رايونلاردا ياشايدىغان، سوغۇققا چىداملىق، ئېگىز تاغلاردىكى كىسلارود كەملىكىگە ماسلاشقان ئالاھىدە ھايۋاندۇر. ئۇلار كۈچلۈك جىسمانىي قۇرۇلمىسى، ئۇزۇن قېلىن تۈكلىرى ۋە ئېگىز تاغلاردا ياشاشقا ماسلاشقان ئالاھىدە فىزىئولوگىيەلىك خۇسۇسىيەتلىرى بىلەن پەرقلىنىدۇ.

ئۇيغۇر تىلى ئىزاھلىق لۇغىتىكى چۈشەندۈرۈلۈشى:

• قوتاز[سۆز تۈركۈمى:] ئىسىم.[كەسىپ تۈرى:]＞زوئولوگىيە＜[يەشمىسى:] كالىنىڭ ئالاھىدە بىر خىل نەسلى. پۈتۈن تېنىدە ئۇزۇن كەلگەن توق قوڭۇر، قوڭۇر ياكى ئاق رەڭلىك تۈكلىرى بولىدۇ. پۇتى قىسقا، بېلى ئېگىلەڭگۈ كېلىدۇ. شىنجاڭ، ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ تاغلىق رايونلىرى ۋە چىڭخەي-شىزاڭ ئېگىزلىكىدە ياشايدۇ. [ لۇغەت مەنبەسى: ئوكيانۇس خەزىنىسى ]

ئۇيغۇرچە / Uyghurche : قوتاز
ئىنگىلىزچە / English : Yak
تۈركچە / Türkçe : Tibet Sığırı
خەنزۇچە / 汉语 : 耗牛

جىسمانىي ئالاھىدىلىكلىرى:

1. ئادەتتە بويى 2 مېتىر، ئۇزۇنلۇقى 3 مېتىر ئەتراپىدا كېلىدۇ.
2. ئېغىرلىقى 500-1000 كىلوگرام ئەتراپىدا بولىدۇ.
3. پۈتۈن بەدىنى ئۇزۇن، قېلىن توق قوڭۇر، قارا ياكى ئاق تۈكلەر بىلەن قاپلانغان.
4. بۇ قېلىن تۈكلەر ئۇلارنى -40 گرادۇستىن تۆۋەن سوغۇق ھاۋادىن قوغدايدۇ.
5. پۇتلىرى قىسقا، بەدىنى چوڭ ۋە بېلى ئېگىلەڭگۈ كېلىدۇ.
6. نەپەس ئېلىش ئەزالىرى ئالاھىدە بولۇپ، ئېگىز تاغلاردا ئوكسىگېنى ئاز مۇھىتقا ماسلاشقان.
7. كۈچلۈك مۈڭگۈزلىرى بار، ئەركەكلىرىنىڭ مۈڭگۈزلىرى تېخىمۇ چوڭ ۋە ئۇزۇن كېلىدۇ.

ياشاش مۇھىتى:

1. ئاساسەن 3000-5500 مېتىر ئېگىزلىكتىكى تاغلىق رايونلاردا ياشايدۇ.
2. ئۇيغۇر ئىلى، چىڭخەي-تىبەت ئېگىزلىكى، مۇڭغۇلىيە ۋە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ تاغلىق رايونلىرىدا كەڭ تارقالغان.
3. سوغۇققا چىداملىق، قار ۋە مۇز بىلەن قاپلانغان مۇھىتتا ياشىيالايدۇ.
4. ھەتتا قىشتا قار ئاستىدىن ئوت-چۆپلەرنى قېزىپ يېيەلەيدۇ.

يېمەك-ئىچمەك ئادەتلىرى:

1. ئاساسەن ئوت-چۆپ بىلەن ئوزۇقلىنىدۇ.
2. كۈندە 20 كىلوگرامغىچە ئوت-چۆپ يېيەلەيدۇ.
3. تاغ باغرىدىكى ياۋا ئوت-چۆپلەرنى، ھەتتا ناچار سۈپەتلىك ئوت-چۆپلەرنى ھەزىم قىلالايدۇ.
4. قىشتا تاغلاردا ئېرىگەن قار سۈيىنى ئىچىدۇ.

ئىجتىمائىي ھاياتى:

1. توپ-توپ بولۇپ ياشايدۇ، ئادەتتە بىر توپتا 10-50 قوتاز بولىدۇ.
2. توپنى ئادەتتە چوڭ ئەركەك قوتاز باشقۇرىدۇ.
3. ئۇرغاچى قوتازلار بىر نەچچە يىلدا بىر قېتىم تۇغىدۇ ۋە بالىلىرىغا ئىنتايىن ئامراق كېلىدۇ.
4. 20-25 يىل ئۆمۈر كۆرىدۇ.

ئىنسانلارغا بولغان مۇناسىۋىتى ۋە پايدىلىرى:

1. تىبەت، ئۇيغۇر، قىرغىز ۋە باشقا تاغلىق رايونلاردا ياشايدىغان مىللەتلەر ئۈچۈن مۇھىم ھايۋان ھېسابلىنىدۇ.
2. ئېغىر يۈكلەرنى تاشىيالايدۇ، يۇمشاق قارلىق تاغلاردا ماڭالايدۇ.
3. سۈتىدىن قېتىق، ماي، قۇرۇت ۋە پىشلاق ياسىلىدۇ.
4. سۈتى ئادەتتىكى كالا سۈتىگە قارىغاندا ماي ۋە ئاقسىلغا مول بولىدۇ.
5. گۆشى يېيىلىدۇ ۋە يەرلىك مۇھىم يېمەكلىك ھېسابلىنىدۇ.
6. تۈكلىرىدىن ھەر خىل كىيىم-كېچەك، چېدىر ۋە ئارغامچا ياسىلىدۇ.
7. تېرىسىدىن ئاياغ ۋە باشقا بۇيۇملار ياسىلىدۇ.
8. تېزىكى يەرلىك خەلقلەر ئۈچۈن مۇھىم ئوتۇن ھېسابلىنىدۇ.

مەدەنىي ئەھمىيىتى:

1. كۆپلىگەن يەرلىك مەدەنىيەتلەردە مۇقەددەس ھايۋان سۈپىتىدە ھۆرمەتلىنىدۇ.
2. تىبەت بۇددا دىنىدا ئالاھىدە ئورنى بار.
3. نۇرغۇن يەرلىك ھېكايە، شېئىر ۋە قوشاقلاردا تىلغا ئېلىنىدۇ.
4. مىللىي بايرام ۋە مۇراسىملاردا قوتاز چېپىش مۇسابىقىلىرى ئۆتكۈزۈلىدۇ.

قوتاز ئېگىز تاغلىق رايونلارنىڭ ئەڭ مۇھىم ھايۋانلىرىدىن بىرى بولۇپ، يەرلىك خەلقلەرنىڭ ھاياتىدا زور رول ئوينايدۇ ۋە تاغلىق ئېكوسىستېمىسىنىڭ مۇھىم بىر قىسمى ھېسابلىنىدۇ.