ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ۋە تارىخىدىكى «قەلەندەر» ئۇقۇمى

ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ۋە تارىخىدا «قەلەندەر» ئۇقۇمى ئىنتايىن چوڭقۇر مەدەنىي، دىنىي ۋە ئىجتىمائىي ئەھمىيەتكە ئىگە بولۇپ، بۇ ئۇقۇم ئاددىي تىلەمچىلىك قىلىدىغان شەخسلەرنىلا كۆرسەتمەي، بەلكى تارىخىي، دىنىي ۋە ئەدەبىي جەھەتتىن مۇرەككەپ مەنىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

ئۇيغۇرچە ئىزاھلىق لۇغىتىدىكى چۈشەندۈرۈلۈشى :

قەلەندەر

قەلەندەر[سۆز تۈركۈمى:] ئىسىم.[تىل تەۋەلىكى:]］پارىسچە［[يەشمىسى:] دىنى غەزەللەرنى ئوقۇپ يۇرتمۇيۇرت كېزىپ تىلەمچىلىك قىلىپ جان باقىدىغان كىشى؛ تىلەمچى، دىۋانە.

قەلەندەرچە

قەلەندەرچە[سۆز تۈركۈمى:] سۈپەت.[يەشمىسى:] قەلەندەردەك، قەلەندەرگە ئوخشاش:[مىسال:] ئۇ قەلەندەرچە كىيىم كىيىپ، يېرىم كېچىدە ھۆسنىئاباد يولىغا ئاتلاندى.

قەلەندەرچىلىك

قەلەندەرچىلىك[سۆز تۈركۈمى:] ئىسىم.[يەشمىسى:] يۇرتمۇيۇرت يۈرۈپ، تىلەمچىلىك بىلەن جان بېقىش ئىشى، دىۋانىلىك:[مىسال:] قەلەندەرچىلىك قىلماق.

قەلەندەرخانا

قەلەندەرخانا[سۆز تۈركۈمى:] ئىسىم.[تىل تەۋەلىكى:]］پارىسچە［[يەشمىسى:] قەلەندەرلەر يىغىلىدىغان ۋە تۇرىدىغان ياكى ياتىدىغان جاي:[مىسال:] ئۇ كۈننىڭ كەچ بولغانلىقىنى پەملەپ، ئاستا-ئاستا قەلەندەرخانىغا قاراپ يول ئالدى.

قەلەندەرلەرچە

قەلەندەرلەرچە[سۆز تۈركۈمى:] رەۋىش.[يەشمىسى:] قەلەندەرلەردەك، قەلەندەرلەرگە ئوخشاش:[مىسال:] ئۇنىڭ قەلەندەرلەرچە ئۆتكۈزگەن تۇرمۇشى ئۆيدىكىلىرىنى جاق تويغۇزدى.

قەلەندەرلىك

قەلەندەرلىك[سۆز تۈركۈمى:] ئىسىم.[يەشمىسى:] يۇرتمۇيۇرت يۈرۈپ تىلەمچىلىك بىلەن جان باقىدىغان ئادەت، ئىش، قىلىق:[مىسال:] قەلەندەرلىك قىلماق.

«قەلەندەر» سۆزىنىڭ ئېتىمولوگىيەسى ۋە ئەسلى مەنىسى

«قەلەندەر» سۆزى پارس تىلىدىن كەلگەن بولۇپ، ئۇنىڭ ئېتىمولوگىيەسى ۋە تارىخىي تەرەققىياتى تۆۋەندىكىچە:

• ئېتىمولوگىيەسى: پارس تىلىدىكى «كَلَنْدَر» (qalandar) سۆزىدىن ئۆزلەشتۈرۈلگەن بولۇپ، ئەرەبچە ھەرىپلەردە «قلندر» شەكلىدە يېزىلىدۇ.
• ئوتتۇرا ئەسىرلەردىكى مەنىسى: ئوتتۇرا ئەسىرلەردە ئىسلام دۇنياسىدا «قەلەندەر» سۆزى ئۆزىنى دۇنيادىن قاچۇرىدىغان، زاھىدلىق ھاياتىنى تاللايدىغان سوپى-دەرۋىشلەرنى كۆرسەتكەن.
• ئۇيغۇرلار ئارىسىدا: ئۇيغۇرلار ئارىسىغا بۇ سۆز ئىسلام دىنى بىلەن بىللە كىرىپ كەلگەن، ئەمما ئۇيغۇر مەدەنىيىتىدە ئۆزگىچە مەنىلەر بىلەن بېيىپ، تەرەققىي قىلغان.

ئىسلام تارىخىدىكى قەلەندەرىيە تەرىقىتى ۋە ئۇيغۇر دەرۋىشلىرى

ئىسلام تارىخىدا «قەلەندەرىيە» ناملىق تەرىقەت بولغان بولۇپ، بۇ تەرىقەت ئۇيغۇرلار ئارىسىدىمۇ تارقالغان:

قەلەندەرىيە تەرىقىتى

• ماھىيىتى: قەلەندەرىيە تەرىقىتى ئىسلام دىنىدىكى سوپىزم ئېتىقادىنىڭ بىر تارمىقى بولۇپ، ئۇنىڭ ئەزالىرى ئەنئەنىۋى ئىجتىمائىي قائىدە-يوسۇنلارنى، دۇنياۋىي ئىستەك-ئارزۇلارنى ۋە ماددىي بايلىقنى رەت قىلغان.
• تارىخى: بۇ تەرىقەت 12-ئەسىردە ئوتتۇرا ئەسىر ئىسلام دۇنياسىدا شەكىللەنگەن بولۇپ، ئىران، ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە ھىندىستان رايونلىرىدا تارقالغان.
• ئەقىدىسى: قەلەندەر دەرۋىشلىرى ئالاھىدە كىيىم-كېچەك، ئالاھىدە قىلىق-ھەرىكەت ۋە تۇرمۇش ئۇسۇلى بىلەن پەرقلىنىپ تۇرغان. ئۇلار:
  • ئۆزلىرىنىڭ جىسمانىي گۈزەللىكىنى يوقىتىش ئۈچۈن ئۆزىنى سەت كۆرسىتىدىغان ھەرىكەتلەرنى قىلغان (چاچ، ساقال، قاش-كىرپىكلىرىنى چۈشۈرۈۋېتىش قاتارلىقلار).
  • دۇنيادىكى ماددىي بايلىق ۋە مەنسەپ-شۆھرەتنى رەت قىلغان.
  • خۇدالىق ھەققىدە چوڭقۇر تەپەككۇر قىلىش ئۈچۈن يۇرتمۇ-يۇرت كېزىپ ياشىغان.
  • كۆپىنچە ۋاقىتتا ئاددىي خەلق ئارىسىدا ياشاپ، ئۇلارغا دىنىي تەلىملەرنى ئۆگەتكەن.

ئۇيغۇر قەلەندەرلىرى

ئۇيغۇرلار ئارىسىدا قەلەندەر دەرۋىشلىرى ئىسلام دىنىنىڭ ياپونىيىدىن تارتىپ قەشقەرگىچە بولغان تەرەققىياتىدا مۇھىم رول ئوينىغان:

• تارىخىي رولى: قەلەندەر دەرۋىشلىرى ئىسلام دىنىنى ياپونىيىدىن تارتىپ، تارىم ۋادىسى، قەشقەر قاتارلىق جايلارغا تارقىتىشتا تۆھپە قوشقان.
• تۇرمۇش ئادىتى: ئۇيغۇرلار ئارىسىدىكى قەلەندەرلەر تولىمۇ ئاددىي ھاياتنى تاللاپ، ماددىي بايلىققا خار قاراپ، روھىي بايلىقنى قوغلاشقان.
• ئالاھىدىلىكى: ئۇيغۇر قەلەندەرلىرى كېشەك قاپاق، ھاسا كۆتۈرۈپ مەسجىدلەردە، بازارلاردا دىنىي قوشاقلارنى ئېيتىپ، ئالاھنىڭ ياخشىلىقلىرىنى تەشۋىق قىلغان.

ئۇيغۇر مەدەنىيىتىدىكى قەلەندەرلەرنىڭ ئىجتىمائىي رولى

ئۇيغۇر جەمئىيىتىدە قەلەندەرلەر تۈرلۈك ئىجتىمائىي، روھىي ۋە مەدەنىي فۇنكسىيەلارنى ئادا قىلغان:

دىنىي ۋە روھىي رولى

• دىنىي تەشۋىقات: قەلەندەرلەر ئادەتتە يۇرتمۇ-يۇرت كېزىپ، دىنىي بىلىملەرنى ئاددىي خەلق تىلىدا تەشۋىق قىلغان، ئۇلار ئىسلام دىنىنىڭ ئۇيغۇرلار ئارىسىدا تارقىلىشىدا مۇھىم رول ئوينىغان.
• روھىي مەدەتكار: ئۇلار مەنىۋى ئازاب ۋە قىيىنچىلىقلارغا دۇچ كەلگەن كىشىلەرگە روھىي مەدەت بەرگەن.
• توۋا ھايات: قەلەندەرلەر ئاددىي، توۋا قىلغان ھايات كەچۈرۈپ، خەلقنىڭ روھىي تەلىماتچىسى بولغان.

ئىجتىمائىي-ئىقتىسادىي ئورنى

• ئوتتۇرا ئەسىرلەردە: ئوتتۇرا ئەسىرلەردە ئۇيغۇر قەلەندەرلىرى خەلقنىڭ قىيىنچىلىقلىرىغا ئازادلىك ۋە روھانىيەت ئارقىلىق دەرمان ئىزدىگەن، خارلىق ۋە نادانلىققا قارشى ئىسيان بايرىقى كۆتۈرگەن.
• كېيىنكى دەۋرلەردە: زامان ئۆتۈشى بىلەن بەزى قەلەندەرلەر ئەسلىدىكى روھىي-ئىلمىي قىممەت قاراشلاردىن يىراقلىشىپ، پەقەت تىلەمچىلىك بىلەنلا شۇغۇللىنىدىغان شەخسلەرگە ئايلىنىپ قالغان.
• يوقسۇللۇق كۆرسەتكۈچى: قەلەندەرلەرنىڭ ساننىڭ كۆپىيىشى ئادەتتە جەمئىيەتتىكى يوقسۇللۇق، تەڭسىزلىك ۋە ئىجتىمائىي كاپالەت سىستېمىسىنىڭ مۇكەممەل ئەمەسلىكىنى كۆرسەتكەن.

مەدەنىي-ئەدەبىي سالمىقى

• مەدەنىي مىراس: ئۇيغۇر قەلەندەرلىرىنىڭ دىنىي قوشاقلىرى، ھېكمەتلىك سۆزلىرى ئۇيغۇر ئېغىز ئەدەبىياتىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ قالغان.
• ئەدەبىي ئوبراز: ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا قەلەندەر ئوبرازى كەڭ قوللىنىلىدىغان بولۇپ، ئۇ ماددىي دۇنيادىن ۋاز كېچىپ، روھىي ئەركىنلىككە ئېرىشكەن شەخسنىڭ سىمۋولى سۈپىتىدە كۆرۈلىدۇ.

ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدىكى قەلەندەر ئوبرازى

ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا «قەلەندەر» مۇھىم ئوبراز بولۇپ، تۈرلۈك ئەدەبىي ئەسەرلەردە كۆرۈلىدۇ.

كلاسسىك ئەدەبىياتتا

ئۇيغۇر كلاسسىك ئەدەبىياتىدا قەلەندەر ئوبرازى:

• ئەلىشىر نەۋائىي ئەسەرلىرىدە: ئەلىشىر نەۋائىي ئەسەرلىرىدە قەلەندەر ئازادە، روھىي دۇنياسى باي، ماددىي دۇنيادىن ئۈستۈن تۇرىدىغان شەخس سۈپىتىدە سۈرەتلىنىدۇ.
• مەھمۇد قەشقەرىنىڭ «تۈركىي تىللار دىۋانى» ئەسىرىدە: بۇ ئەسەردە «قەلەندەر» سۆزى شەخسنىڭ ماددىي دۇنيادىن ئۈستۈن تۇرۇشى، ئىلاھىي سۆيگۈگە بېرىلىشى مەنىسىدە قوللىنىلغان.
• تەزكىرىلەردە: ئۇيغۇر ۋە چاغاتاي ئەدەبىياتىدىكى تەزكىرىلەردە قەلەندەر كۆپىنچە ھېكمەتلىك سۆزلەرنى ئېيتقۇچى، روھىي تەلىم بەرگۈچى سۈپىتىدە تەسۋىرلەنگەن.

خەلق ئېغىز ئەدەبىياتىدا

ئۇيغۇر خەلق ئېغىز ئەدەبىياتىدا قەلەندەر ئوبرازى تۆۋەندىكى رول ۋە مەنىلارنى ئالىدۇ:

• قوشاق ۋە نەزمىلەردە: قەلەندەر ھەققىدىكى قوشاق ۋە نەزمىلەر ئۇيغۇر خەلقى ئارىسىدا كەڭ تارقالغان، بۇلاردا قەلەندەرنىڭ كېچەك-قاپىقى، ئالاھىدە ساكال-چاچلىرى، ئىبادەت ئۇسۇلى قاتارلىقلار تەسۋىرلەنگەن.
• قىسسە ۋە رىۋايەتلەردە: قەلەندەرلەر توغرىسىدىكى رىۋايەتلەردە، ئۇلار كۆپىنچە كارامەت كۆرسىتىدىغان، غايىبنى بىلىدىغان، كېسەللەرگە شىپا بېرىدىغان كىشىلەر سۈپىتىدە تەسۋىرلەنگەن.
• ناخشا-مۇقاملاردا: ئۇيغۇر ناخشىلىرى ۋە مۇقاملىرىدا قەلەندەر ھاياتى، ئۇلارنىڭ ئازاب-ئوقۇبەتلىرى ۋە روھىي ئىزدىنىشلىرى ئەكس ئەتتۈرۈلگەن.

زامانىۋىي ئەدەبىياتتا

زامانىۋىي ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا قەلەندەر ئوبرازى يېڭى مەنىلەر بىلەن بېيىتىلغان:

• رومانلاردا: زامانىۋىي ئۇيغۇر رومانلىرىدا قەلەندەر ئوبرازى گاھىدا ئەنئەنىۋى جەمئىيەت قائىدىلىرىگە قارشى چىققۇچى، روھىي ئەركىنلىكنى ئىزدىگۈچى سۈپىتىدە كۆرۈلىدۇ.
• شېئىرىيەتتە: زامانىۋىي ئۇيغۇر شېئىرىيىتىدە «قەلەندەر» سۆزى كۆپىنچە مەجازىي مەنىدە، ئۆزگىچە پىكىرلەيدىغان، ئىجتىمائىي قائىدىلەرگە بويسۇنمايدىغان، ئەركىن روھ سۈپىتىدە قوللىنىلىدۇ.
• دراما-كىنولاردا: نۇرغۇن ئۇيغۇر دراما ۋە كىنولىرىدا قەلەندەر ئوبرازى تارىخىي شەخسىيەت سۈپىتىدە ياكى رومانتىك، سىرلىق ئەدەبىي ئوبراز سۈپىتىدە كۆرۈلىدۇ.

تۈرلۈك تارىخىي دەۋرلەردىكى قەلەندەرلەرنىڭ ئالاھىدىلىكى

ئۇيغۇر تارىخىدىكى ھەر خىل دەۋرلەردە قەلەندەرلەرنىڭ ئالاھىدىلىكى ۋە ئىجتىمائىي ئورنى ئۆزگىرىپ تۇرغان.

قاراخانىيلار دەۋرىدە (10-13 ئەسىر)

• دىنىي تەسىرى: بۇ دەۋردە ئۇيغۇرلار ئارىسىدا ئىسلام دىنى تېخى يېڭى تارقىلىۋاتقان بولۇپ، قەلەندەرلەر ئىسلام دىنىنى ئاددىي خەلق ئارىسىدا تارقىتىشتا مۇھىم رول ئوينىغان.
• ئىجتىمائىي ئورنى: قاراخانىيلار ئوردىسىنىڭ دىنىي سىياسىتىنى خەلق ئارىسىدا تەشۋىق قىلىش، خەلقنىڭ دىنىي ئېتىقادىنى كۈچەيتىش ۋەزىپىسىنى ئۆتىگەن.
• كىيىم-كېچەك ۋە سىرتقى قىياپىتى: بۇ دەۋردىكى قەلەندەرلەر ئادەتتە بېشىغا دوپپا ياكى سەللە، ئۇچىسىغا يۇڭ چاپان، بېلىگە كەمەر باغلاپ، قولىغا تاياق ئېلىپ يۈرگەن.

چاغاتاي دەۋرىدە (13-14 ئەسىر)

• مۇڭغۇللارنىڭ تەسىرى: بۇ دەۋردە مۇڭغۇللار ھۆكۈمرانلىقى ئاستىدا قەلەندەرلەر خەلق ئارىسىدا ئىسلام دىنىنى ساقلاپ قېلىش ۋە بۇددىزمنىڭ تەسىرىگە قارشى تۇرۇش ۋەزىپىسىنى ئۆتىگەن.
• تەرىقەت ھەرىكەتلىرى: يەسەۋىيە، نەقشىبەندىيە قاتارلىق تەرىقەتلەر بىلەن زىچ باغلانغان قەلەندەرلەر ئۇيغۇر رايونلىرىدا تەپەككۇر ۋە ئەمەلىيەتتە ئىسلامىي مەرىپەتنىڭ تارقىلىشىغا تۆھپە قوشقان.
• مەدەنىي تۆھپىسى: بۇ دەۋردە نۇرغۇن قەلەندەرلەر ئارىسىدا ئەدەبىي ۋە مۇزىكا ئەسەرلىرىنى يارىتىپ، ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ بېيىشىغا تۆھپە قوشقانلار چىققان.

سەئىدىيە ۋە ئاپپاق خوجا دەۋرىدە (16-18 ئەسىر)

• سىياسىي رولى: بۇ دەۋردە قەلەندەرلەر خوجىلار ھۆكۈمرانلىقىنى قوللاش ياكى قارشى تۇرۇش ئىشىدا ئاكتىپ رول ئوينىغان، بەزى قەلەندەرلەر يەرلىك خەلق ئارىسىدا خوجىلارنىڭ ھۆكۈمرانلىقىغا قارشى تەشۋىقات ئېلىپ بارغان.
• دىنىي-ئېتىقادىي پوزىتسىيەسى: خوجىلار دەۋرىدە سۈننى-شىئە قارىمۇ-قارشىلىقى كۈچەيگەن بولۇپ، قەلەندەرلەر بۇ دىنىي زىددىيەتتە مەلۇم پوزىتسىيەنى تۇتقان.
• نەقشىبەندىيە تەرىقىتى تەسىرى: بۇ دەۋردە نەقشىبەندىيە تەرىقىتى كۈچىيىپ، نۇرغۇن قەلەندەرلەر بۇ تەرىقەتكە قوشۇلغان.

چىڭ سۇلالىسى ھۆكۈمرانلىقى دەۋرىدە (18-19 ئەسىر)

• مۇستەقىللىق ھەرىكەتلىرى: بۇ دەۋردە بەزى قەلەندەرلەر خەلقنى چىڭ سۇلالىسىغا قارشى كۆتۈرۈلۈشكە ئۈندىگەن، ياقۇپبەگ ۋە باشقا كۆتۈرۈلۈشلەردە تەشۋىقات رولىنى ئوينىغان.
• دىنىي تەربىيە: بۇ دەۋردە ئۇيغۇر خەلقىنىڭ دىنىي ئېڭىنى ساقلاپ قېلىش، ئىسلام مەدەنىيىتىنى ئۇيغۇر رايونلىرىدا داۋاملاشتۇرۇشتا ئاكتىپ رول ئوينىغان.
• مەدرىسە-مەكتەپلەر: بەزى قەلەندەرلەر دىنىي مەكتەپ-مەدرىسەلەرنى قۇرۇپ، دىنىي بىلىم بېرىش ۋە تارقىتىش خىزمىتىنى ئۆتىگەن.

20-ئەسىردىكى قەلەندەرلەر

• ماھىيىتىنىڭ ئۆزگىرىشى: 20-ئەسىرگە كەلگەندە، قەلەندەرلىك سۈپىتى بىلەن تونۇلىدىغان شەخسلەرنىڭ كۆپىنچىسى ئەسلىدىكى دىنىي، روھانىي ماھىيەتتىن يىراقلىشىپ، پەقەت تىلەمچىلىك قىلىدىغان كىشىلەرگە ئايلىنىپ قالغان.
• ئىجتىمائىي ئىقتىسادىي سەۋەبلەر: بۇ دەۋردىكى نۇرغۇن قەلەندەرلەر يوقسۇللۇق، ئىشسىزلىق، ئۇرۇش-جىدەللەر ۋە باشقا ئىجتىمائىي سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن قەلەندەرلىك يولىنى تاللىغان.
• جەمئىيەت قارىشى: جەمئىيەت قەلەندەرلەرگە قارىتا قارىشى ئۆزگىرىپ، ئۇلارنى روھانىي يېتەكچى سۈپىتىدە ئەمەس، بەلكى مۇھتاج، تىلەمچى ياكى بەزىدە ئالدامچى دەپ قاراش كۆپەيگەن.

ئۇيغۇر مەدەنىيىتىدىكى قەلەندەرلەرنىڭ ئالاھىدىلىكلىرى

ئۇيغۇر مەدەنىيىتىدىكى قەلەندەرلەر بەزى ئالاھىدە خۇسۇسىيەتلىرى بىلەن باشقا مىللەتلەردىكى قەلەندەرلەردىن پەرقلىنىدۇ:

• قاپاق: ئۇيغۇر قەلەندەرلىرى ئادەتتە قولىدا ياكى بېلىدە قاپاق ئېلىپ يۈرگەن. بۇ قاپاق ئادەتتە قۇرۇق كاۋا ياسالغان بولۇپ، سەدىقە توپلاش ۋە سۇ ئىچىش ئۈچۈن ئىشلىتىلگەن.
• تاياق ياكى ھاسا: كۆپىنچە قەلەندەرلەر قولىدا مەخسۇس تاياق ياكى ھاسا كۆتۈرگەن، بۇ ھاسا ئۇلارنىڭ سەپەر قىلىشىغا ياردەم قىلىشتىن سىرت، سىمۋوللۇق مەنىگىمۇ ئىگە بولغان.
• تۇمار ۋە زەنجىر: ئۇيغۇر قەلەندەرلىرى بوينىغا ياكى بېلىگە كۆپىنچە دىنىي تۇمار، تەسبىھ ياكى زەنجىرلەرنى ئاسقان.
• يۇڭ چاپان: ئۇزۇن، سالاڭلىغان يۇڭ چاپان كىيگەن بولۇپ، كۆپىنچە يىرتىق-ياماق، رەڭ-بەرەڭ پارچىلاردىن تىكىلگەن.
• باش كىيىمى: ئۇيغۇر قەلەندەرلىرى ئادەتتە دوپپا ياكى پەقىر-دەرۋىشلارنىڭ مەخسۇس باش كىيىمىنى كىيگەن

دىنىي ۋە روھىي پائالىيەتلىرى

• دىنىي قوشاقلار ئېيتىش: ئۇيغۇر قەلەندەرلىرى دىنىي قوشاقلار ۋە ھېكمەتلىك سۆزلەرنى ئېيتىپ، خەلق ئارىسىدا دىنىي ۋە ئەخلاقىي تەشۋىقات ئېلىپ بارغان.
• ھىكمەتلەر ئوقۇش: ئەھمەد يەسەۋىنىڭ «دىۋانى ھېكمەت»ى، نەۋائىنىڭ غەزەللىرى ۋە باشقا سوپىزم ئاساسىدىكى شېئىرلارنى ئوقۇپ، خەلققە ئەخلاقىي تەربىيە بەرگەن.
• ساما ئۇسۇلى: بەزى ئۇيغۇر قەلەندەرلىرى زىكىر ئېيتىش ۋە ساما ئۇسۇلى ئارقىلىق ئۆزلىرىنى روھىي جەھەتتىن پاكلىغان ۋە يۇقىرى روھىي ھالەتكە يەتكەن.
• كارامەت كۆرسىتىش: خەلق ئارىسىدىكى ئەپسانىلەردە، قەلەندەرلەر تۈرلۈك كارامەتلەرنى كۆرسىتىپ، خەلقنى ھەيران قالدۇرغان دەپ بايان قىلىنىدۇ.

ئىجتىمائىي-ئىقتىسادىي ھاياتى

• تىلەمچىلىك: قەلەندەرلەر كىشىلەردىن سەدىقە توپلاپ كۈندىلىك تۇرمۇشىنى قامدىغان، ئەمما ئۇلار سەدىقىنى مەجبۇرىي تەلەپ قىلماي، بەرگۈچىنىڭ ئىختىيارىغا تاشلىغان.
• قونالغۇ ئورنى: قەلەندەرلەر ئادەتتە خانىقا (دەرۋىشلەر مىھمانخانىسى)، قەلەندەرخانا، مەسجىد ياكى مازارلاردا قونغان.
• كەسىپ قىلماسلىق: ھەقىقىي قەلەندەرلەر ئادەتتە نورمال كەسىپ قىلماي، ئۆزلىرىنى پۈتۈنلەي دىنىي-روھىي ھاياتقا بېغىشلىغان.
• يۈرۈش-تۇرۇش: قەلەندەرلەر دائىم سەپەردە بولۇپ، ئۇزۇن مۇددەت بىر جايدا تۇرمىغان، بۇ ئۇلارنىڭ ماددىي دۇنياغا باغلانماسلىق پرىنسىپىنى ئەكس ئەتتۈرگەن.

ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدىكى «قەلەندەر» سۆزىنىڭ كۆچمە مەنىلىرى

ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا «قەلەندەر» سۆزى تۈرلۈك كۆچمە مەنىلاردا ئىشلىتىلىدۇ:

• «ئەركىن روھ»: مەجازىي مەنىدە، ئىجتىمائىي قائىدە-يوسۇنلاردىن ئەركىن بولغان، تەبىئىي ياشايدىغان شەخسنى كۆرسىتىدۇ.
• «ماددىي دۇنيادىن ئۈستۈن تۇرغۇچى»: ماددىي بايلىق، پۇل-مال ۋە شۆھرەتكە ئەھمىيەت بەرمەيدىغان، روھىي بايلىققا تەلپۈنىدىغان كىشى.
• «ئۆزگىچە پىكىر ئىگىسى»: ئەنئەنىۋى پىكىر ۋە قاراشلارغا قارشى چىققان، ئۆزگىچە پىكىرلەيدىغان كىشى.
• «بەزىبىر شائىرلار ئۈچۈن تەخەللۇس»: بەزى ئۇيغۇر شائىرلىرى ئۆزلىرىگە «قەلەندەر» دېگەن تەخەللۇسنى ئالغان.

 زامانىۋىي ئۇيغۇر جەمئىيىتىدىكى «قەلەندەر» ئۇقۇمى

ھازىرقى ئۇيغۇر جەمئىيىتىدە «قەلەندەر» ئۇقۇمى تۈرلۈك مەنىلەرنى ئالىدۇ:

ئىجتىمائىي ۋە مەدەنىي مەنىلىرى

• تارىخىي شەخسىيەت: كۆپىنچە ھالدا قەلەندەر تارىخىي شەخسىيەت سۈپىتىدە قارىلىپ، خەلق ئەدەبىياتى ۋە ئېغىز رىۋايەتلىرى ئارقىلىق ئۇلارنىڭ ھاياتى ۋە ئەمەللىرى ھەققىدە سۆزلىنىدۇ.
• ئىجابىي-سەلبىي قاراشلار: ھازىرقى زاماندا «قەلەندەر» سۆزىگە قارىتا ھەر خىل قاراشلار مەۋجۇت بولۇپ، بەزىلەر ئۇلارنى ئۇلۇغ، روھانىي زاتلار دەپ قارىسا، بەزىلەر ئۇلارنى ئاددىي تىلەمچى، ئىشيوقلار دەپ قارايدۇ.
• مەدەنىي سىمۋول: قەلەندەرلەر ھەققىدىكى ھېكايىلەر، ئەپسانىلەر ۋە كارامەتلەر ئۇيغۇر خەلقىنىڭ مەدەنىي مىراسى سۈپىتىدە قەدىرلىنىدۇ.

ئەدەبىيات، سەنئەت ۋە مېدىيادا

• فىلىم-دراما ئوبرازى: نۇرغۇن ئۇيغۇر كىنو ۋە دراما ئەسەرلىرىدە قەلەندەر ئوبرازى تارىخىي رېئالىزم ياكى رومانتىك سىرلىقلىق بىلەن سۈرەتلىنىدۇ.
• رومان ۋە ھېكايىلەردە: زامانىۋىي ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا قەلەندەر ھەققىدە نۇرغۇن ھېكايە، رومان ۋە باشقا ئەدەبىي ئەسەرلەر يېزىلغان.
• سەنئەت ئەسەرلىرىدە: ئۇيغۇر رەسسام ۋە ھەيكەلتاراشلىرى قەلەندەر ئوبرازىنى كۆپ تەسۋىرلەپ، ئۇلارنىڭ ئۆزگىچە كىيىم-كېچەك ۋە روھىي ھالىتىنى نامايان قىلغان.

ئېتىقادىي ۋە روھىي ئەھمىيىتى

• ئىسلام تەسەۋۋۇپ ئەنئەنىسى: ھازىرقى زاماندا قەلەندەرلىك ئىسلام تەسەۋۋۇپ ئەنئەنىسىنىڭ بىر قىسمى سۈپىتىدە تارىخىي جەھەتتىن تەتقىق قىلىنماقتا.
• روھىي يېتەكچىلىك: بەزى ئۇيغۇرلار ئارىسىدا قەلەندەرلىك روھىي ۋە مەنىۋى ھاياتنىڭ يۈكسەك دەرىجىسى دەپ قارىلىپ، ئۇلارغا ھۆرمەت ۋە ئىخلاس قىلىنىدۇ.
• دىنىي مەدەنىيەت تارىخى: قەلەندەرلىك ئۇيغۇرلار ئارىسىدا ئىسلام دىنىنىڭ تارقىلىش ۋە تەرەققىيات تارىخىنىڭ مۇھىم بىر قىسمى سۈپىتىدە ئۆگىنىلمەكتە.

يەكۈن

ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ۋە تارىخىدا «قەلەندەر» ئۇقۇمى ناھايىتى مول ۋە مۇرەككەپ مەزمۇنغا ئىگە بولۇپ، ئۇ:

1. دىنىي ۋە تارىخىي ئەھمىيىتى: قەلەندەرلەر ئۇيغۇرلار ئارىسىدا ئىسلام دىنىنىڭ تارقىلىشى، دىنىي تەلىملەرنىڭ ئومۇملىشىشى ۋە روھىي-مەنىۋى ھاياتنىڭ بېيىشىدا مۇھىم رول ئوينىغان.
2. ئەدەبىي ۋە مەدەنىي مەنبە: قەلەندەرلەر ھەققىدىكى ھېكايە، رىۋايەت، قوشاق ۋە ھېكمەتلەر ئۇيغۇر ئەدەبىياتى ۋە مەدەنىيىتىنىڭ بايلىقىنى ئاشۇرغان.
3. روھىي ۋە پەلسەپىۋى ئەھمىيىتى: قەلەندەرلىك روھى ماددىي دۇنيادىن ئۈستۈن تۇرۇش، روھىي ئەركىنلىك ۋە ئىلاھىي سۆيگۈگە يېتىش ئىدىيەسىنى ئىلگىرى سۈرگەن.
4. ئىجتىمائىي-ئىقتىسادىي كۆرسەتكۈچ: قەلەندەرلەرنىڭ ساننىڭ كۆپىيىشى ياكى ئازىيىشى جەمئىيەتنىڭ ئىقتىسادىي ئەھۋالى، ئىجتىمائىي تەڭپۇڭلۇق ۋە ئىجتىمائىي كاپالەت سىستېمىسىنىڭ مۇكەممەللىك دەرىجىسىنى ئەكس ئەتتۈرگەن.
5. زامانىۋىي مەنىسى: ھازىرقى زاماندا «قەلەندەر» سۆزى ھەم تارىخىي ئەھمىيەتكە ئىگە بولغان دىنىي-ئىجتىمائىي ئۇقۇم، ھەم ئەدەبىي ۋە مەدەنىي سىمۋول، ھەم ئىجتىمائىي ھادىسە سۈپىتىدە قارىلىدۇ.

ئومۇمەن ئالغاندا، ئۇيغۇر مەدەنىيىتىدىكى «قەلەندەر» ئۇقۇمى ئۇيغۇر خەلقىنىڭ دىنىي، ئىجتىمائىي، مەدەنىي ۋە ئەدەبىي تارىخىنىڭ مۇھىم بىر تەركىبىي قىسمى بولۇپ، ئۇنى چۈشىنىش ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ۋە تارىخىنى چۈشىنىشنىڭ مۇھىم بىر تەرىپى ھېسابلىنىدۇ.