قامۇس

سۇپرا ئۇيغۇرلارنىڭ يېمەك – ئىچمەك مەدەنىيىتىدە مۇھىم ئورۇن تۇتىدىغان، ئىشلىتىش تارىخى ئۇزاق تۇرمۇش بۇيۇملىرىنىڭ بىرى. ئۇيغۇرلارنىڭ تاماق تۈرلىرى كۆپ بولۇپلا قالماي، تاماق جابدۇقلىرىمۇ كۆپ، سۇپرا مانا مۇشۇ تاماق جابدۇقلىرى ئىچىدىكى مۇھىم ئاشخانا جابدۇقى.

نوبېل مۇكاپاتى دۇنيادىكى ئەڭ نوپۇزلۇق ۋە شەرەپلىك خەلقئارالىق مۇكاپات بولۇپ، ھەر يىلى فىزىكا، خىمىيە، فىزىئولوگىيە ياكى مېدىتسىنا، ئەدەبىيات، تىنچلىق ۋە ئىقتىساد ئىلمى قاتارلىق ساھەلەردە «ئۆتكەن بىر يىلدا ئىنسانىيەتكە ئەڭ زور مەنپەئەت يەتكۈزگەن» شەخسلەرگە ياكى تەشكىلاتلارغا بېرىلىدۇ. بۇ مۇكاپات ئىلىم-پەننىڭ چوققىسىغا چىققانلار، ئەدەبىيات ئارقىلىق ئىنسان قەلبىنى تەۋرەتكەنلەر ۋە دۇنيا تىنچلىقى ئۈچۈن ئۆزىنى بېغىشلىغانلارغا بېرىلگەن ئەڭ يۈكسەك ئېتىراپنامىدۇر.

شاھمات، ئىككى كىشى ئوتتۇرىسىدا ئوينىلىدىغان، چوڭقۇر ئىستراتېگىيە، ئىنچىكە تاكتىكا ۋە يىراقنى كۆرەرلىككە ئەھمىيەت بېرىدىغان بىر خىل ئەقلىي ئويۇن. ئۇ پەقەت بىر ئويۇنلا بولۇپ قالماستىن، بەلكى ئىلمىي تەپەككۇر، سەنئەت ۋە رىقابەت روھىنى ئۆزىدە مۇجەسسەملىگەن بىر مەدەنىيەت ھادىسىسىدۇر. ئويۇنچىلار 64 كاتەكلىك تاختاي ئۈستىدە 16 خانىدىن تەركىب تاپقان قوشۇنغا قوماندانلىق قىلىپ، قارشى تەرەپنىڭ شاھىنى «مات» قىلىش، يەنى ئۇنى قېچىپ قۇتۇلالمايدىغان ھالەتكە كەلتۈرۈش ئارقىلىق غەلىبىنى قولغا كەلتۈرىدۇ.

ھويلا – ئۇيغۇرلارنىڭ كۈندىلىك تۇرمۇشى، مەدەنىيىتى ۋە روھىي دۇنياسى بىلەن چەمبەرچاس باغلانغان، ئاددىيغىلا بىر ئۆينىڭ سىرتىدىكى بوشلۇق بولماستىن، بەلكى بىر ئائىلىنىڭ خۇشاللىقى، جەمئىيەتلىك مۇناسىۋىتى ۋە تەبىيەتكە بولغان مۇھەببىتى ئەكىس ئېتىدىغان مۇقەددەس ماكاندۇر. ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ھويلا، ئۆينىڭ داۋامى، روھىي ئارامگاھ ۋە گۈزەللىككە بولغان ئىنتىلىشنىڭ نامايەندىسى ھېسابلىنىدۇ.

دەرۋازا، پەقەتلا بىر بوشلۇقتىن يەنە بىر بوشلۇققا ئۆتۈشتىكى ئېغىز ئەمەس، بەلكى ئۇيغۇر خەلقىنىڭ قەدىمكى بىناكارلىق سەنئىتى، ئۆرپ-ئادەتلىرى، ئىجتىمائىي مۇناسىۋەتلىرى ۋە مەنىۋىي دۇنياسىنى ئەكىس ئەتتۈرىدىغان مۇھىم مەدەنىيەت بەلگىسىدۇر. قەدىمكى شەھەر سېپىللىرىدىكى ھەيۋەتلىك قوۋۇقلاردىن تارتىپ، ھويلا-ئاراملارنىڭ كۆركەم نەقىشلىك كىرىش ئېغىزلىرىغىچە، دەرۋازا ئۇيغۇرلارنىڭ تۇرمۇشىدا ئالاھىدە ئورۇن تۇتىدۇ.

تۈڭلۈك، ئۇيغۇر ئەنئەنىۋى بىناكارلىقىدىكى ئۆگزىنىڭ چوققىسىغا جايلاشقان، ئاساسلىقى ھاۋا ئالماشتۇرۇش، يورۇقلۇق كىرگۈزۈش ۋە تۈتۈن چىقىرىش رولىنى ئوينايدىغان مۇھىم تەركىبىي قىسىم. ئۇ پەقەت بىر بىناكارلىق ئېلېمېنتى بولۇپلا قالماي، بەلكى ئۇيغۇر خەلقىنىڭ تۇرمۇش پەلسەپىسى، ئائىلە ئىناقلىقى ۋە ئىجتىمائىي مۇناسىۋەتلىرىنى ئەكىس ئەتتۈرىدىغان چوڭقۇر مەنىگە ئىگە مەدەنىيەت سىمۋولىدۇر.

"قاراۋۇل" – بۇ سۆز قۇلىقىمىزغا ئاڭلانغاندا، كۆز ئالدىمىزدا ئۆتكۈر نەزەرلىك، قورقماس ۋە سادىق بىر شەخسنىڭ ئوبرازى نامايان بولىدۇ. ئۇ بەلكىم قەدىمكى قەلئەنىڭ مۇنارىدا تۇرغان پالۋان، چېگرادىكى سەپداش، ياكى بۈگۈنكى زاماننىڭ بىخەتەرلىك خادىمى بولۇشى مۇمكىن. "قاراۋۇل" سۆزى ئاددىي بىر كەسىپ نامى بولۇپلا قالماي، ئۇنىڭ ئارقىسىغا مەسئۇلىيەت، بۇرچ، ساداقەت ۋە قوغداش قاتارلىق چوڭقۇر مەنىلەر يوشۇرۇنغان. بۇ ماقالىدە بىز "قاراۋۇل" سۆزىنىڭ مەنىسى، كېلىپ چىقىشى، تارىخىي ئەھمىيىتى ۋە ئۇنىڭ جەمئىيەتتىكى كۆپ خىل رولى ئۈستىدە توختىلىمىز.

ۋېلىسپىت ئىنساننىڭ ئۆز كۈچى ئارقىلىق پېدال تېپىش ئارقىلىق ھەرىكەتلىنىدىغان ئىككى چاقلىق قاتناش ۋاسىتىسىدۇر. ئۇ 19-ئەسىردە ئىجاد قىلىنغاندىن بۇيان، دۇنيادىكى ئەڭ ئومۇملاشقان ۋە ئەڭ كەڭ قوللىنىلىدىغان قاتناش قوراللىرىنىڭ بىرىگە ئايلاندى. ۋېلىسپىت پەقەتلا بىر جايدىن يەنە بىر جايغا بېرىشنىڭ ئاددىي ۋاسىتىسى بولۇپلا قالماي، يەنە چېنىقىش، كۆڭۈل ئېچىش، مۇسابىقىلىشىش ۋە ساياھەت قىلىشنىڭ مۇھىم قورالى، شۇنداقلا يېشىل، مۇھىت ئاسرايدىغان تۇرمۇش ئۇسۇلىنىڭ جانلىق سىمۋولى ھېسابلىنىدۇ.

يەلپۈگۈچ ئىنسانلار تارىخىدىكى ئەڭ قەدىمىي ۋە ئەمەلىي ئەسۋابلارنىڭ بىرى. ئۇنىڭ ئاساسلىق ئىقتىدارى ھاۋا ئېقىمى ھاسىل قىلىپ، ئادەمنى سالقىنلىتىش ياكى ھاۋانى ھەرىكەتلەندۈرۈشتىن ئىبارەت. يازنىڭ تومۇز ئىسسىق كۈنلىرىدە، توك ۋە زامانىۋى تېخنىكىلار بولمىغان دەۋرلەردە، يەلپۈگۈچ كىشىلەرنىڭ ئىسسىقتىن ساقلىنىشىدىكى ھەمراھى بولۇپ كەلگەن. گەرچە ئاددىي بىر قورالدەك كۆرۈنسىمۇ، ئۇ نۇرغۇن مەدەنىيەتلەردە چوڭقۇر تارىخىي ۋە بەدىئىي قىممەتكە ئىگە.

ئاغمىخان (Weasel) ھەققىدە بىلىملەرنى ھەمبەھىرلەندۇق. ئۇنىڭ ئالاھىدىلىكى، ياشاش ئادىتى، رىۋايەتلەردىكى ئوبرازى ۋە ئىنسانلار بىلەن بولغان مۇرەككەپ مۇناسىۋىتى قاتارلىقلارنى بۇ يەردىن تەپسىلىي كۆرۈپ بېقىڭ.

قاسراق دېگەن نېمە؟ بېلىق، يىلان ۋە باشقا ھايۋانلاردىكى قاسراقلارنىڭ رولى، تۈرلىرى ۋە سىرلىرىنى بۇ ماقالىدىن تەپسىلىي ئۆگىنىۋېلىڭ. قاسراقنىڭ تەبىئەتتىكى ئورنى ۋە ئەھمىيىتىنى چوڭقۇر چۈشىنىڭ.

سېسىق كۈزەن بەدەن شەكلى ئۆي مۈشۈكىگە ئوخشاپ كېتىدۇ، تېنىنىڭ ئۇزۇنلۇقى 05 ~ 06 سانتىمېتىر، ئېغىرلىقى 09 ~ 2.4 كىلوگرام، ئەركىكى چىشىسىدىن سەل چوڭ. بېشى، قۇلىقى، كۆزى كىچىك؛ تۆت پۇتى قىسقا، ئالدى پۇت تىرنىقى ئۇزۇن، ئارقا پۇت تىرنىقى قىسقا، قۇيرۇقى ئۇزۇن ھەم چوتكىسىمان.

قولياغلىق (Qolyaghliq) ئۇيغۇرلارنىڭ ئەنئەنىۋى قول ھۈنەر-سەنئەت بۇيۇملىرىنىڭ بىرى بولۇپ، ئۇ ئادەتتە يىپەك ياكى پاختىدىن تىكىلگەن، ئۈستىگە ھەر خىل نەقىشلەر كەشتىلەنگەن كىچىك، تۆت چاسا رومالدۇر. «قول» ۋە «ياغلىق» دېگەن ئىككى سۆزنىڭ بىرىكىشىدىن ياسالغان بولۇپ، «قولغا تۇتىدىغان ياغلىق» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ.

ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ۋە تارىخىدا "قەلەندەر" ئۇقۇمى ئىنتايىن چوڭقۇر مەدەنىي، دىنىي ۋە ئىجتىمائىي ئەھمىيەتكە ئىگە بولۇپ، بۇ ئۇقۇم ئاددىي تىلەمچىلىك قىلىدىغان شەخسلەرنىلا كۆرسەتمەي، بەلكى تارىخىي، دىنىي ۋە ئەدەبىي جەھەتتىن مۇرەككەپ مەنىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

چىلاپچا كۆپىنچە ئاپتۇۋا بىلەن ماس كېلىدىغان ماتېرىياللاردىن (مىس، كۈمۈش ياكى باشقا مېتاللار) ياسىلىدۇ. بەزىدە ساپال ياكى ياغاچتىن ياسالغان چىلاپچىلارمۇ كۆرۈلىدۇ. ئاپتۇۋا ۋە چىلاپچا ئۇيغۇر مەدەنىيىتىدىكى ئەنئەنىۋى مېتالدىن ياسالغان چۆگۈن شەكىلدىكى قول يۇيۇش ئەسۋابى ئاپتۇۋا ۋە ماس ھالدا ياسالغان سۇ تېلەڭگىسى - چىلاپچا بولۇپ، قول يۇيۇش، تازىلىق ۋە مېھماندارچىلىق ئادەتلىرىدە مۇھىم رول ئوينايدۇ. بۇ بىر جۈپ قول يۇيۇش ئەسۋابى پەقەت كۈندىلىك تۇرمۇش بويۇمى بولۇپلا قالماستىن، يەنە ئۇيغۇر سەنئەتكارلىقى، دىنىي ئەنئەنىلەر ۋە مەدەنىي قىممەتلەرنىڭ سىمۋولى سۈپىتىدە ئالاھىدە ئەھمىيەتكە ئىگە.

ئاپتۇۋا ئاساسەن قول يۇيۇش ئۈچۈن سۇ قۇيۇش، چاي ياكى سۇ قاتارلىق ئىچىملىكلەرنى ساقلاش ۋە قۇيۇشقا ئىشلىتىلىدۇ. بۇ بويۇملار مېھماندارچىلىق ۋە دىنىي مۇراسىملاردا كۆپ كۆرۈلىدۇ. ئاپتۇۋا ۋە چىلاپچا ئۇيغۇر مەدەنىيىتىدىكى ئەنئەنىۋى مېتالدىن ياسالغان چۆگۈن شەكىلدىكى قول يۇيۇش ئەسۋابى ئاپتۇۋا ۋە ماس ھالدا ياسالغان سۇ تەلەڭگىسى - چىلاپچا بولۇپ، قول يۇيۇش، تازىلىق ۋە مېھماندارچىلىق ئادەتلىرىدە مۇھىم رول ئوينايدۇ. بۇ بىر جۈپ قول يۇيۇش ئەسۋابى پەقەت كۈندىلىك تۇرمۇش بويۇمى بولۇپلا قالماستىن، يەنە ئۇيغۇر سەنئەتكارلىقى، دىنىي ئەنئەنىلەر ۋە مەدەنىي قىممەتلەرنىڭ سىمۋولى سۈپىتىدە ئالاھىدە ئەھمىيەتكە ئىگە.

“شامان” سۆزى سىبىرىيە تۇڭگۇس تىلىدىكى “šaman” دىن كەلگەن بولۇپ، “بىلگۈچى” ياكى “روھلار بىلەن سۆھبەتلىشىدىغان كىشى” دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. شامان بەزى مەدەنىيەتلەردە ئالاھىدە مەنىۋى رول ئوينايدىغان كىشى بولۇپ، ئادەتتە ئىنسانلار بىلەن روھ دۇنياسى ئوتتۇرىسىدىكى كۆۋرۈك دەپ قارىلىدۇ.

ئىپتىدائىي دىن ۋە خەلق ئارىسىدىكى ئېتىقاد كاتېگورىيەسى ئىچىدە، پېرىخونلار ئادەم بىلەن تەبىئەت، ئىلاھ بىلەن ئاددىي ئادەملەر ئوتتۇرىسىدىكى مۇھىم ۋاسىتە ھېسابلىنىدۇ. ئۇلار ئادەتتە ئالاھىدە ئىقتىدارغا ئىگە دەپ قارىلىدۇ، تەبىئەتتىن ھالقىغان كۈچنىڭ مەۋجۇتلۇقىنى ھېس قىلالايدۇ ھەمدە ئۇلار بىلەن پىكىر ئالماشتۇرالايدۇ. نۇرغۇن قەدىمىي قەبىلە ۋە ئەنئەنىۋى جەمئىيەتتە، پېرىخون ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينايدۇ.

ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ۋە تارىخىدا "سېھىرگەر" ئۇقۇمى ئىنتايىن مول مەزمۇنغا ئىگە بولۇپ، بۇ سۆز قەدىمكى دەۋرلەردىن تارتىپ ھازىرغىچە تۈرلۈك مەنىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان. بۇ ئۇقۇم ئەرەبچە "سېھىر" سۆزى بىلەن پارسچە "گەر" قوشۇمچىسىنىڭ بىرلىشىشىدىن كېلىپ چىققان بولۇپ، "سېھىر قىلغۇچى كىشى" دېگەن ئاساسىي مەنىنى بىلدۈرىدۇ.

شايبا رۇسچە ۋە نېمىسچە سۆز بولۇپ، بۇرما مىخ (ۋىنتا) ئاستىغا قويۇلىدىغان نېپىز مېتال ھالقىدۇر. بەزىدە بولتا ھالقىسى ، ھالقا دەپمۇ قىسقارتىپ ئاتاپ قويىدۇ.  ئىككى جىسىمنى ئۇلىغاندا بوشاپ قېلىش، ئاجراپ چىقىپ كېتىش ياكى بۇزۇلۇشنىڭ ئالدىنى ئېلىشقا ئىشلىتىلىدىغان مۇھىم ھىملەش دېتالى بولۇپ، تېخنىكىلىق سىستېمىلاردا كۆرۈنمەس، ئەمما ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينايدۇ.

ۋىنتا ( Screw ) رۇسچە سۆز بولۇپ، ياپىلاق باش قىسمىدا يېرىقى بولۇپ، ئەتۋىركە ئارقىلىق سۈركىلىش كۈچىدىن پايدىلىنىپ ئەسۋاب-جابدۇقلارنى چىڭىتىدىغان بىر خىل مېخانىكىلىق زاپچاس، بەزىلىرىنىڭ شەكىللىرى بولتىغا ئوخشىشىپ قالىدۇ ئەمما گايكا بولمايدۇ. بۇ زاپچاس سانائەت، قۇرۇلۇش ۋە كۈندىلىك تۇرمۇشتا كەڭ قوللىنىلىدۇ.