تارازا

تارازا دېگەن نېمە؟

تارازا (Balance Scale)، يەنە تەڭپۇڭلۇق تارازىسى ياكى گىر دەپمۇ ئاتىلىدۇ، ئۇ بىر خىل كىلاسسىك ئېغىرلىق ئۆلچەش ئەسۋابى بولۇپ، نامەلۇم جىسىم بىلەن مەلۇم بولغان جىسىمنىڭ ماسسىسىنى سېلىشتۇرۇش ئارقىلىق ئېغىرلىقىنى ئۆلچەشكە ئىشلىتىلىدۇ.

تارازا جىسىمنىڭ ماسسىسىنى ئۆلچەيدىغان بىر خىل ئەسۋاب بولۇپ، پىشاڭ پىرىنسىپىغا ئاساسەن ياسىلىدۇ، پىشاڭنىڭ ئىككى ئۇچىدا بىردىن كىچىك تەخسە بولىدۇ، سول ئۇچىغا تارازا تېشى، ئوڭ ئۇچىغا ئۆلچىمەكچى بولغان جىسىم قويۇلىدۇ، پىشاڭنىڭ مەركىزىگە ئىسترېلكا ئورنىتىلغان بولۇپ، ئىككى ئۇچى تەڭپۇڭلاشقاندا، ئىككى ئۇچىنىڭ ماسسىسى ( ئېغىرلىقى ) تەڭ بولىدۇ.

تارازا تەڭپۇڭلۇققا سىمۋول قىلىنغان توغرا لىم لايىھەسى بىلەن داڭلىق بولۇپ، ئىنسانىيەت تارىخىدىكى ئەڭ بۇرۇنقى ئېغىرلىق ئۆلچەش ئۇسۇللىرىنىڭ بىرى. گەرچە ھازىرقى زامان ئېلېكتىرونلۇق تارازىسى تەدرىجىي ئومۇملىشىۋاتقان بولسىمۇ، كلاسسىك تارازىنىڭ ئېنىقلىقى، تۈزلۈكى ۋە توكقا ئېھتىياجلىق بولماسلىق ئالاھىدىلىكى تۈپەيلىدىن، يەنىلا ئىلىم-پەن، مائارىپ ۋە ئالاھىدە كەسىپلەردە مۇھىم رول ئوينايدۇ.

پەتنۇس تارازىسى: تىرەك، پىچاق بىسى، ئاسما قۇلاق، ئىسترېلكا، توغرا لىم، پەتنۇس قاتارلىقلاردىن تەركىب تاپىدۇ. توغرا لىمدا ئادەتتە ھەرىكەتچان كود شكالىلىق سىزغۇچ ۋە تەڭپۇڭلاشتۇرۇش گايكىسى بولۇپ، تارازىنىڭ تەڭپۇڭلۇقىنى تەڭشەشكە ئىشلىتىلىدۇ.

ئانالىز تارازىسى: كۆپ خىل تىپلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، مەسىلەن، ئېلېكترونلۇق ئانالىز تارازىسى، يەككە تەخسىلىك ئانالىز تارازىسى، ئېلېكتروئوپتىك ئانالىز تەڭلىكى. ئېلېكترونلۇق ئانالىز تارازىسى ئادەتتە سىرتقى قىسمىدىكى ئۆلچەش كامېرى، ئەينەك ئىشىك، كونۋېكسىيىدىن ساقلىنىش چەمبىرى، ئاساسىي گەۋدە، بەلگە تاختىسى، پېچەت، گورىزونتال تەڭشەش ۋىنتىسى، ئۆلچەش دىسكىسى، كۆرسەتكۈچ، نىۋېلىر ۋە ئېچىش – ئېچىش ئاچقۇچى قاتارلىقلار ھەمدە ئىچكى قىسمىدىكى تۈۋرۈك، مەڭگۈلۈك ماگنىت، تارتما پۇرژىنا، ھەرىكەتچان چەمبەر، نۇر چىقىرىش تۇرۇبىسى، نۇر توسۇش ياپراقچىسى، يورۇقلۇققا سەزگۈر تۇرۇبا، تېمپېراتۇرا سېنزورى قاتارلىق زاپچاسلاردىن تەركىب تاپىدۇ.

تارازىنىڭ خىزمەت پىرىنسىپى:

تارازىنىڭ خىزمىتى فىزىكا ئىلمىدىكى پىشاڭلىق پىرىنسىپنى ئاساس قىلىدۇ. ئۇنىڭ تىپىك قۇرۇلمىسى بىر دانە توغرا لىم، بىر مەركىزىي تىرەش نۇقتىسى ۋە ئىككى ئۇچىدىكى ئاسما تەخسىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. تۆۋەندىكىسى تارازىنىڭ ئېغىرلىق ئۆلچەشتىكى يادرولۇق باسقۇچلىرى :

جىسىملارنى قويۇش: ئۆلچىنىدىغان جىسىملارنى بىر تەرەپتىكى تەخسىگە قويۇش.

مۇھىم يارنى قوشۇش: يەنە بىر تەرەپكە تەخسىنى ئۆلچەش ئەسۋابى قويۇش كېرەك.

تەڭپۇڭلىقىنى تەڭشەش: رەزمىنى ئاشۇرۇش ياكى ئازايتىش ئارقىلىق، بالداقنىڭ گورىزونتال ھالەتكە كەلتۈرۈلۈپ، ئىككى تەرەپتىكى ماسسىنىڭ تەڭ بولغانلىقى ئىپادىلىنىدۇ.

مۇنداق نەتىجىگە ئبرىشكەندە، ئېغىرلىق ئومۇمىي ماسسىسىغا ئاساسەن، جىسىمنىڭ ئبغىرلىقىنى ئبنىقلىغىلى بولىدۇ.

تارازا ئېغىرلىقنى ئەمەس، بەلكى ماسسىسىنى ئۆلچەيدۇ، شۇڭا ئېغىرلىق كۈچىنىڭ ئۆزگىرىشىنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىمايدۇ. بۇ خىل ئالاھىدىلىك ئۇنى يۇقىرى ئېنىقلىققا ئېھتىياجلىق كۆرۈنۈشلەردە ئېغىرلىق كۈچىگە تايىنىدىغان پۇرژىنىلىق تارازىدىن ئۈستۈن تۇرىدۇ، بولۇپمۇ تەجرىبىخانىدا ئىپادىسى ئالاھىدە ياخشى.

ئادەتتىكى مېخانىكىلىق تارازا پىشاڭ پىرىنسىپىنى ئاساس قىلىدۇ، ئىككى ئۇچى ئۇچرىغان كۈچ تەڭ بولغاندا، پىشاڭ گورىزونتال ھالەتتە تۇرىدۇ، بۇ ۋاقىتتا تارازا تېشىنىڭ ماسسىسىنى سېلىشتۇرۇش ئارقىلىق ئۆلچىنىدىغان جىسىمنىڭ ماسسىسىنى بېكىتكىلى بولىدۇ. مەسىلەن، دائىم ئۇچرايدىغان پەتنۇسلۇق تارازىنىڭ بىر ئۇچىغا تارازا تېشى، يەنە بىر ئۇچىغا ئۆلچىنىدىغان جىسىمنى قويۇش ئارقىلىق، ئىسترېلكىنىڭ شكالا تەخسىسىنىڭ ئوتتۇرىسىغا كۆرسەتكەن – كۆرسەتمىگەنلىكىگە ئاساسەن تارازىنىڭ تەڭپۇڭ ياكى تەڭپۇڭ ئەمەسلىكىگە ھۆكۈم قىلىپ، جىسىمنىڭ ماسسىسىغا ئېرىشكىلى بولىدۇ.

ئېلېكترونلۇق تارازا بولسا ئېلېكتر ماگنىت كۈچىنىڭ تەڭپۇڭلۇق پرىنسىپىدىن پايدىلىنىدۇ. تارازا تەخسىسى تىرەك جازىلىق تۇتاشتۇرغۇچى دەستە ئارقىلىق كاتۇشكا بىلەن تۇتاشتۇرۇلىدۇ، كاتۇشكا مۇقىم مەڭگۈلۈك ماگنىتنىڭ ئىچىگە قويۇلىدۇ، تارازا تەخسىسىگە جىسىم قويۇلغاندا، ئېغىرلىق كۈچىنىڭ تەسىرىدە تارازا تەخسىسى تۆۋەنگە قاراپ ئاقىدۇ، بۇ ۋاقىتتا كاتۇشكىغا توك ئۆتۈپ يۇقىرىغا قاراپ ئېلېكتىر ماگنىت كۈچى ھاسىل بولىدۇ، شۇ كۈنى تەڭپۇڭلاشقاندا، بۇ ئېلېكتىر ماگنىت كۈچىنىڭ چوڭ – كىچىكلىكى جىسىمنىڭ ئېغىرلىق كۈچى بىلەن تەڭ بولىدۇ، توكنىڭ چوڭ – كىچىكلىكىدىن پايدىلىنىپ جىسىمنىڭ ئېغىرلىقىنى ئۆلچىگىلى بولىدۇ.

ئېنىقلىق دەرىجىسى

تەجرىبىخانىدا دائىم ئىشلىتىلىدىغان ئادەتتىكى تارازىنىڭ گرادۇسقا بۆلۈش قىممىتى ئادەتتە 0.1 ياكى 0.2 گرام بولىدۇ.

ئانالىز تارازىسىنىڭ ئېنىقلىق دەرىجىسى تېخىمۇ يۇقىرى بولۇپ، ± 0.0001g ھەتتا ئۇنىڭدىنمۇ يۇقىرى بولىدۇ، ئېنىقلىق دەرىجىسى تەلىپى بىرقەدەر يۇقىرى بولغان ئۆلچەش مەيدانلىرىغا ماس كېلىدۇ، مەسىلەن، پەن تەتقىقاتىدىكى مىكرو ماددىلارنى ئۆلچەش، خىمىيەلىك ئانالىز تەجرىبىسى قاتارلىقلار.

ئىشلىتىشتا دىققەت قىلىدىغان بەزى نۇقتىلار

كۆپىنچە تارازىنى ئىشلەتكەندە تەكشى بىر يەرگە قويۇش كېرەك، ئىشلىتىشتىن ئىلگىرى تارازىنىڭ ئوڭ – سول تەرىپى تەڭپۇڭلاشتۇرۇلىدۇ، ھەرىكەتچان كود «0» گە تەۋە بولۇشى كېرەك.

تارازا تېشىنى قول بىلەن تۇتماي، موچىن بىلەن قىسىپ ئېلىش ھەمدە تارازا تېشىنىڭ پاكىز، قۇرغاق بولۇشىغا كاپالەتلىك قىلىپ، ئۇنىڭ داتلىشىشى ياكى سۈپىتىنىڭ ئۆزگىرىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش كېرەك.

ئۆلچىنىدىغان جىسىمنىڭ ماسسىسى تارازىنىڭ ئۆلچەش ئارىلىقىدىن ئېشىپ كەتمەسلىكى ياكى تارازىنىڭ ھەرىكەتچان كودىنىڭ ئەڭ كىچىك شكالىسىدىن تۆۋەن بولماسلىقى كېرەك.

نەم جىسىم ۋە خىمىيەلىك دورىلارنى تارازىنىڭ تەخسىسىگە بىۋاسىتە قويۇشقا بولمايدۇ.

ئۆلچەش ئاخىرلاشقاندىن كېيىن، ھەرىكەتچان كودنى ۋاقتىدا نۆلگە قايتۇرۇش، تارازا تېشىنى موچىن بىلەن تارازا تېشى قۇتىسىغا سېلىش كېرەك.

ئوخشىمىغان تارازىلارنىڭ ئوخشىمىغان ئىشلىتىش ئۇسۇلى بولغاچقا بۇ يەردە پەقەت كۆپ ئىشلىتىدىغان تارازىلارنىڭ ئىشلەتكەندە دىققەت قىلىدىغان نۇقتىلار ئوتتۇرىغا قويۇلدى.

تارازىنىڭ تارىخى

تارازىنىڭ تارىخىنى مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى 2600 يىلىدىكى قەدىمكى مىسىردىن تارتىپ ئىزدىنىشكە بولىدۇ، ئەينى چاغدا سودىگەرلەر تارازا ۋە دېبن (Deben) ئارقىلىق ئالتۇننى ئۆلچىگەن. ھىندىستان دەريا ۋادىسى مەدەنىيىتى ( مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى 2400 ۋە 1800 يىللىرى ئارىلىقى ) ۋە جۇڭگونىڭ يېغىلىق دەۋرى ( مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى 3-4 ئەسىرلەر) دىكى ئارخېئولوگىيىلىك بايقاشلارمۇ تارازىنىڭ كەڭ ئىشلىتىلگەنلىكىنى ئىسپاتلاپ بەردى. ئوتتۇرا ئەسىردىكى تەڭ بىلەكلىك تارازا ( Bismar ) نىڭ ئېنىقلىق دەرىجىسى چەكلىك بولسىمۇ، لېكىن سودا ئىشلىرىدا كەڭ تارقالغان.

ئەدەبىيات-سەنئەتنىڭ قايتا گۈللىنىش مەزگىلىدە، داۋىنچى قاتارلىق ئالىملار تارازا لايىھىسىنى ئۆزگەرتىپ، ئۇنىڭ ئېنىقلىق دەرىجىسىنى ئۆستۈرگەن. 17- ئەسىردە ئېلېكتىرون تېخنىكىسى بارلىققا كېلىشتىن ئىلگىرى، تارازا ئىزچىل ئېغىرلىقىنى ئۆلچەشتىكى ئاساسىي ئېقىم ئۇسۇلى بولۇپ كەلگەن. بۈگۈنكى كۈندە، ئۇ ئىلىم-پەن ۋە مائارىپنىڭ سىمۋولى بولۇش سۈپىتى بىلەن، يەنىلا پۈتۈن دۇنيا مىقياسىدا ئىشلىتىلىۋاتىدۇ ۋە تەتقىق قىلىنىۋاتىدۇ.

تارازىنىڭ ئارتۇقچىلىقى ۋە چەكلىمىلىكى

ئارتۇقچىلىقى

دەلىللىكى يۇقىرى بولۇش: سۈپەتنى بىۋاسىتە ئۆلچەيدۇ، ئىنچىكە تەجرىبىگە ماس كېلىدۇ.

ئاددىي، ئىشەنچلىك: ئېلېكتر كۈچى كەتمەيدىغان، قۇرۇلمىسى چىداملىق، ئاسراش تەننەرخى تۆۋەن بولىدۇ.

ئىزدىنىش ۋە مائارىپتىكى مۇھىملىقى: تەڭپۇڭلۇق ۋە سۈپەت ئارىسىدىكى مۇناسىۋەتنى بىۋاستە كۆرسىتىپ بېرەلەيدۇ .

چەكلىمىلەر

مەشغۇلات ئبگىرىنى قول بىلەن تەڭشەش ئبلبكترونلۇق تارازىغا يەتمەيدۇ.

مۇھىتنىڭ سەزگۈرلۈكى:شامال كۈچى ياكى تەۋرىنىش نەتىجىگە تەسىر كۆرسىتىشى مۇمكىن.

ئېغىرلىق ئۆلچەش دائىرىسى چەكلىك:چوڭ ماسسىلىق جىسىملارغا ماس كەلمەيدۇ.

تارازىنىڭ ئېنىقلىق دەرىجىسى يۇقىرى بولغان كىچىك ماسسىلىق ئۆلچەشتە ئورنىنى باسقىلى بولمايدۇ، لېكىن تېز سۈرئەتتە ئېغىرلىق ئۆلچەش كۆرۈنۈشىدە سەل ئاجىز كۆرۈنىدۇ.

تارازىنىڭ ھازىرقى زامان قوللىنىلىشى

گەرچە ئېلېكتىرونلۇق تارازا بازاردا يېتەكچى ئورۇندا تۇرسىمۇ، لېكىن تيەنجىڭ يەنىلا نۇرغۇن ساھەلەردە رولىنى جارى قىلدۇرماقتا :

ئىلمىي تەتقىقات: خىمىيە ۋە فىزىكا تەجرىبىخانىلىرىدا مىكرو مىقدارلىق ماددىلارنى ئىنچىكە ئۆلچەشكە ئىشلىتىلىدۇ.

مائارىپ: مەكتەپ تارازا ئارقىلىق ئوقۇغۇچىلارنىڭ بالداق پىرىنسىپى ۋە سۈپەتنى ئۆلچەشنى ئۆگىتىدۇ.

زەرگەرچىلىك : قىممەتلىك مېتاللار ۋە ياقۇتلارنى ئۆلچەش، يۇقىرى ئېنىقلىقتىكى ۋە توكسىز ئالاھىدىلىكىگە تايىنىدۇ.

مەدەنىيەت كۆرگەزمىسى:مۇزېيدا تىزىلىش ئارقىلىق قەدىمكى سودا ۋە ئېغىرلىق ئۆلچەش تېخنىكىسى قايتا نامايەن قىلىنغان.

مەيلى تەجرىبىخانا خادىمى بولسۇن ياكى ئۈنچە-مەرۋايىت ئۇستىسى بولسۇن، كلاسسىك تارازا  ھېلىھەم ئىشەنچلىك ئېغىرلىق ئۆلچەش ياردىمى بىلەن تەمىنلىمەكتە.

تارازا ئىنسانىيەت تارىخىنىڭ شاھىتى بولۇپلا قالماستىن، يەنە ئىلىم-پەن بىلەن تەڭپۇڭلۇقنىڭ سىمۋولى. گەرچە ھازىرقى زامان تېخنىكىسى تېخىمۇ قولايلىق ئېلېكتىرونلۇق تارازىنى ئېلىپ كەلگەن بولسىمۇ، ئەمما تارازا يۇقىرى ئېنىقلىقى ۋە ئاددىيلىقىغا تايىنىپ، يەنىلا تەجرىبىخانا، مائارىپ ۋە ئالاھىدە كەسىپلەردە چاقناۋاتىدۇ.

يۇقىرىقىلارنى يىغىنچاقلىغاندا، تارازا بىر خىل مۇھىم ئۆلچەش قورالى بولۇش سۈپىتى بىلەن، نۇرغۇن ساھەلەردە كەڭ قوللىنىلىدۇ. تارازىنى ئىشلەتكەندە، ئەمەلىي ئېھتىياجغا ئاساسەن مۇۋاپىق تىپ ۋە ئېنىقلىق دەرىجىسىنى تاللاش ھەمدە توغرا ئىشلىتىش ئۇسۇلى ۋە دىققەت قىلىدىغان ئىشلارغا ئەمەل قىلىپ ئۆلچەش نەتىجىسىنىڭ توغرىلىقى ۋە ئىشەنچلىكلىكىگە كاپالەتلىك قىلىش كېرەك.