چوڭ مۈشۈكئېيىق

1. «چوڭ مۈشۈكئېيىق» نىڭ ئومۇمىي تونۇشتۇرۇلۇشى

چوڭ مۈشۈكئېيىق (Giant Panda) دۇنيادىكى ئەڭ ئاز ئۇچرايدىغان ۋە قىممەتلىك ياۋايى ھايۋانلارنىڭ بىرى بولۇپ، ئۇ جۇڭگونىڭ «دۆلەت گۆھىرى» دەپ تەرىپلىنىدۇ. ئۇ ئۆزىنىڭ يۇمىلاق تاشقى كۆرۈنۈشى، ئاق-قارا رەڭلىك يۇڭى ۋە ئادەتتىن تاشقىرى سۆيۈملۈك ھەرىكەتلىرى بىلەن پۈتۈن دۇنيا خەلقىنىڭ قىزغىن ياقتۇرۇشىغا ئېرىشكەن. گەرچە ئۇ يىرتقۇچ ھايۋانلار تۈركىمىگە كىرسىمۇ، ئەمما ئۇزۇن مەزگىللىك تەدرىجىي تەرەققىيات جەريانىدا ئاساسلىق ئوزۇقلىقىنى بامبۇكقا ئۆزگەرتكەن. بۈگۈنكى كۈندە چوڭ مۈشۈكئېيىق دۇنيا ياۋايى ھايۋانلارنى قوغداش فوندى (WWF) نىڭ سىمۋولى بولۇپ، تەبىئەتنى قوغداشنىڭ يەرشارىۋى بەلگىسى ھېسابلىنىدۇ.

2. ئاتىلىشى

بۇ ھايۋاننىڭ دۇنيادىكى ئاساسلىق تىللاردىكى ئاتىلىشى تۆۋەندىكىچە:

• ئۇيغۇرچە نامى: چوڭ مۈشۈكئېيىق

• لاتىنچە ياكى پەننىي نامى: Ailuropoda melanoleuca

• ئېنگىلىزچە نامى: Giant panda

• ياپونچە ئاتىلىشى: ジャイアントパンダ (Jaianto Panda)

• تۈركچە ئاتىلىشى: Dev panda

• خەنزۇچە ئىسمى ۋە پىنيىن: 大熊猫 (Dàxióngmāo)

3. تاشقى كۆرۈنۈشى ۋە ئالاھىدىلىكى

چوڭ مۈشۈكئېيىقنىڭ تاشقى كۆرۈنۈشى ئىنتايىن ئۆزگىچە بولۇپ، باشقا ئېيىقسىمانلاردىن پەرقلىنىپ تۇرىدۇ:

• بەدەن رەڭگى: ئۇنىڭ بەدىنى روشەن ئاق ۋە قارا رەڭلەردىن تۈزۈلگەن. كۆز ئەتراپى (كۆزەينەك تاقىۋالغاندەك)، قۇلىقى، تۆت پۇتى ۋە مۈرىسى قارا رەڭدە بولۇپ، بەدىنىنىڭ قالغان قىسىملىرى ئاق رەڭدە بولىدۇ. بۇ رەڭلەر ئۇلارنىڭ قارلىق تاغلاردا ۋە سايىلىق ئورمانلاردا يوشۇرۇنۇشىغا ياردەم بېرىدۇ.

• بەدەن قۇرۇلمىسى: بەدىنى تومپا ۋە يۇمىلاق، قۇيرۇقى قىسقا (تەخمىنەن 10-15 سانتىمېتىر) بولىدۇ. قۇرامىغا يەتكەن مۈشۈكئېيىقنىڭ ئېغىرلىقى ئادەتتە 80 كىلوگرامدىن 120 كىلوگرامغىچە، بەزىلىرى 180 كىلوگرامغىچە يېتىدۇ.

• ساختا باش بارماق: ئۇلارنىڭ ئالدى پۇتىدا نورمال بەش بارماقتىن باشقا، بىلەك سۆڭىكىدىن ئۆسىدىغان «ساختا باش بارماق» (Pseudo-thumb) دەپ ئاتىلىدىغان ئالتىنچى بارمىقى بار. بۇ ئالاھىدە سۆڭەك ئۇلارنىڭ بامبۇكنى چىڭ تۇتۇپ يېيىشىگە ياردەم بېرىدۇ.

4. ماكانلىشىش جايلىرى ۋە دۇنيادىكى تارقىلىشى

چوڭ مۈشۈكئېيىقلارنىڭ ياشاش دائىرىسى تارىختا خېلى كەڭ بولغان بولسىمۇ، ھازىر پەقەت جۇڭگونىڭ غەربىي جەنۇبىدىكى بەزى تاغ تىزمىلىرى بىلەنلا چەكلەنگەن.

• ئاساسلىق تارقىلىش رايونى: جۇڭگونىڭ سىچۇەن، شەنشى ۋە گەنسۇ ئۆلكىلىرىدىكى تاغلىق رايونلار. بولۇپمۇ سىچۇەن ئويمانلىقىنىڭ ئەتراپىدىكى مىنشان، چىنلىڭ تاغ تىزمىلىرى.

• ياشاش مۇھىتى: دېڭىز يۈزىدىن 1500 مېتىردىن 3000 مېتىرغىچە بولغان ئېگىزلىكتىكى، نەم ۋە سالقىن بامبۇك ئورمانلىقلىرىنى ماكان تۇتىدۇ.

5. ئوزۇقلىنىش ئادىتى

گەرچە چوڭ مۈشۈكئېيىق يىرتقۇچ ھايۋانلار تۈركىمىگە تەۋە بولسىمۇ، ئۇنىڭ ئوزۇقلىنىش ئادىتى ئۆزگىچە:

• ئاساسلىق ئوزۇقى: ئۇلارنىڭ يېمەكلىكىنىڭ 99% نى بامبۇك (Bamboo) تەشكىل قىلىدۇ. ئۇلار بامبۇكنىڭ يوپۇرمىقى، غولى ۋە يىلتىزىنى يەيدۇ.

• باشقا يېمەكلىكلەر: ئاندا-ساندا قۇش تۇخۇمى، كىچىك ھايۋانلار ياكى ئۆلەكسىلەرنى يېيىش ئارقىلىق ئاقسىل تولۇقلايدۇ.

• ھەزىم قىلىش سىستېمىسى: قىزىقارلىقى شۇكى، ئۇلارنىڭ ھەزىم قىلىش سىستېمىسى يەنىلا گۆشخور ھايۋانلارنىڭكىگە ئوخشاش بولۇپ، ئۆسۈملۈك تالالىرىنى پارچىلاش ئىقتىدارى تۆۋەن. شۇڭا، يېتەرلىك ئېنېرگىيەگە ئېرىشىش ئۈچۈن، ئۇلار كۈنىگە 12 كىلوگرامدىن 38 كىلوگرامغىچە بامبۇك يېيىشكە مەجبۇر.

6. ياشاش ۋە ئۇۋا تۇتۇش ئادىتى

• يەككە ياشاش: چوڭ مۈشۈكئېيىقلار ئادەتتە يالغۇز ياشايدىغان ھايۋانلار بولۇپ، ھەر بىرىنىڭ ئۆزىگە خاس پائالىيەت دائىرىسى بولىدۇ. پەقەت كۆپىيىش مەزگىلىدىلا بىر يەرگە جەم بولىدۇ.

• كۈندىلىك پائالىيەت: ئۇلار كۈنىنىڭ يېرىمىدىن كۆپرەكىنى (تەخمىنەن 14-16 سائەت) ئوزۇقلىنىش بىلەن ئۆتكۈزىدۇ، قالغان ۋاقتىدا ئۇخلايدۇ.

• قىشلىق ئۇيقۇ: ئېيىقلار ئائىلىسىدىكى باشقا ئەزالارغا ئوخشىمايدىغان يېرى، چوڭ مۈشۈكئېيىقلار قىشلىق ئۇيقۇ (Hibernation) غا كىرمەيدۇ. چۈنكى بامبۇك ئۇلارنى قىش بويى يېتەرلىك ماي بىلەن تەمىنلىيەلمەيدىغان بولغاچقا، ئۇلار قىشىمۇ ئوزۇقلۇق ئىزدەپ ھەرىكەت قىلىدۇ.

7. نەسىللىنىش ۋە كۆپىيىش ئالاھىدىلىكى

چوڭ مۈشۈكئېيىقلارنىڭ كۆپىيىشى ئىنتايىن قىيىن بولۇپ، بۇ ئۇلارنىڭ سانىنىڭ ئاز بولۇشىدىكى بىر سەۋەب.

• جۈپلىشىش: ئادەتتە باھار پەسلىدە (3-ئايدىن 5-ئايغىچە) جۈپلىشىدۇ.

• ھامىلىدارلىق: ھامىلىدارلىق مەزگىلى 3 ئايدىن 5 ئايغىچە بولىدۇ.

• بەللىرى: يېڭى تۇغۇلغان مۈشۈكئېيىق ئىنتايىن كىچىك بولۇپ، ئېغىرلىقى ئاران 100-150 گىرام كېلىدۇ (ئانىسىنىڭ ئېغىرلىقىنىڭ مىڭدىن بىرىگە تەڭ). ئۇلار تۈكسىز، ھال رەڭ ۋە كۆزى يۇمۇق تۇغۇلىدۇ.

• بېقىش: ئانا مۈشۈكئېيىق ئادەتتە پەقەت بىرلا بالىنى باقالايدۇ، ئەگەر قوشكېزەك تۇغۇلسا، كۆپىنچە ھاللاردا بىرى تاشلىنىپ قالىدۇ.

8. ئىنسانلار بىلەن مۇناسىۋىتى، پايدىلىق ۋە زىيانلىق تەرەپلىرى

• مەدەنىيەت ۋە دىپلوماتىيە: چوڭ مۈشۈكئېيىق جۇڭگونىڭ «مۈشۈكئېيىق دىپلوماتىيەسى» دەپ ئاتالغان سىياسىتىدە مۇھىم رول ئوينايدۇ. دوستلۇق ۋە تىنچلىقنىڭ ئەلچىسى سۈپىتىدە باشقا دۆلەتلەرگە سوۋغا قىلىنىدۇ ياكى ئىجارىگە بېرىلىدۇ.

• ساياھەتچىلىك: ھايۋاناتلار باغچىلىرىدىكى ئەڭ ئالقىشقا ئېرىشكەن ھايۋان بولۇپ، ساياھەت كىرىمىگە زور ھەسسە قوشىدۇ.

• زىيىنى: ئىنسانلارغا بىۋاسىتە زىيىنى يوق دېيەرلىك. ئەمما ياۋايى مۈشۈكئېيىقلار ئادەمگە ھۇجۇم قىلىش ئېھتىماللىقى بار، چۈنكى ئۇلارنىڭ چىشلىرى ۋە تىرناقلىرى ئۆتكۈر.

• تەھدىت: ئىنسانلارنىڭ ئورمانلارنى كېسىشى ۋە شەھەرلىشىش سەۋەبىدىن ئۇلارنىڭ ماكانى پارچىلىنىپ كەتكەن.

9. كۈشەندىسى

قۇرامىغا يەتكەن چوڭ مۈشۈكئېيىقلارنىڭ تەبىئەتتە كۈشەندىسى ناھايىتى ئاز.

• تەبىئىي دۈشمەنلىرى: يېڭى تۇغۇلغان ياكى ئاجىز مۈشۈكئېيىقلارغا قار يىلپىزى (Snow leopard)، ياۋا ئىت ۋە بۈركۈتلەر ھۇجۇم قىلىشى مۇمكىن.

• ئەڭ چوڭ تەھدىت: تارىختا ئۇلارنىڭ ئەڭ چوڭ كۈشەندىسى قانۇنسىز ئوۋچىلار بولغان، ھازىر بولسا ياشاش مۇھىتىنىڭ يوقىلىشى ئەڭ چوڭ خەتەر ھېسابلىنىدۇ.

10. باشقا قىزىقارلىق نۇقتىلار

• تەرەت قىلىش: چوڭ مۈشۈكئېيىق كۈنىگە 40 قېتىمغىچە تەرەت قىلىشى مۇمكىن، چۈنكى ئۇلار يېگەن بامبۇكنىڭ كۆپ قىسمى ھەزىم بولماي چىقىپ كېتىدۇ.

• قەدىمىي ھايۋان: مۈشۈكئېيىقلارنىڭ ئەجدادلىرى يەر شارىدا 2-3 مىليون يىل ئىلگىرىمۇ ياشىغان بولۇپ، «تىرىك تاشقا ئايلانغان جانلىق» دەپ ئاتىلىدۇ.

• چىش كۈچى: ئۇلارنىڭ چىشلىشى كۈچى ناھايىتى كۈچلۈك بولۇپ، قاتتىق بامبۇك غولىنى ئاسانلا چاينىۋېتەلەيدۇ.

11. ئىلمىي تۈرگە ئايرىلىشى

تەۋەلىكى: ھايۋاناتلار دۇنياسى
界 Kingdom: 动物界 Animalia

تىپى: خوردىلىق ھايۋانلار تىپى
门 Phylum: 脊索动物门 Chordata

كەنجى تىپى: ئومۇرتقىلىق ھايۋانلار كەنجى تىپى
亚门 Subphylum: 脊椎动物亚门 Vertebrata

سىنىپى: سۈت ئەمگۈچىلەر سىنىپى
纲 Class: 哺乳纲 Mammalia

كەنجى سىنىپى: ھەقىقىي ھايۋانلار كەنجى سىنىپى
亚纲 Subclass: 真兽亚纲 Eutheria

تۈركۈم: يىرتقۇچ ھايۋانلار ئەترىتى
目 Order: 食肉目 Carnivora

كەنجى تۈركۈم: ئىتسىمانلار كەنجى ئەترىتى
亚目 Suborder: 犬型亚目 Caniformia

ئائىلىسى: ئېيىقسىمانلار ئائىلىسى
科 Family: 熊科 Ursidae

ئۇرۇقداش: مۈشۈكئېيىق ئۇرۇقى
属 Genus: 大熊猫属 Ailuropoda

تۈر: چوڭ مۈشۈكئېيىق
种 Species: 大熊猫 A. melanoleuca