ش

شاھمات، ئىككى كىشى ئوتتۇرىسىدا ئوينىلىدىغان، چوڭقۇر ئىستراتېگىيە، ئىنچىكە تاكتىكا ۋە يىراقنى كۆرەرلىككە ئەھمىيەت بېرىدىغان بىر خىل ئەقلىي ئويۇن. ئۇ پەقەت بىر ئويۇنلا بولۇپ قالماستىن، بەلكى ئىلمىي تەپەككۇر، سەنئەت ۋە رىقابەت روھىنى ئۆزىدە مۇجەسسەملىگەن بىر مەدەنىيەت ھادىسىسىدۇر. ئويۇنچىلار 64 كاتەكلىك تاختاي ئۈستىدە 16 خانىدىن تەركىب تاپقان قوشۇنغا قوماندانلىق قىلىپ، قارشى تەرەپنىڭ شاھىنى «مات» قىلىش، يەنى ئۇنى قېچىپ قۇتۇلالمايدىغان ھالەتكە كەلتۈرۈش ئارقىلىق غەلىبىنى قولغا كەلتۈرىدۇ.

“شامان” سۆزى سىبىرىيە تۇڭگۇس تىلىدىكى “šaman” دىن كەلگەن بولۇپ، “بىلگۈچى” ياكى “روھلار بىلەن سۆھبەتلىشىدىغان كىشى” دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. شامان بەزى مەدەنىيەتلەردە ئالاھىدە مەنىۋى رول ئوينايدىغان كىشى بولۇپ، ئادەتتە ئىنسانلار بىلەن روھ دۇنياسى ئوتتۇرىسىدىكى كۆۋرۈك دەپ قارىلىدۇ.

شايبا رۇسچە ۋە نېمىسچە سۆز بولۇپ، بۇرما مىخ (ۋىنتا) ئاستىغا قويۇلىدىغان نېپىز مېتال ھالقىدۇر. بەزىدە بولتا ھالقىسى ، ھالقا دەپمۇ قىسقارتىپ ئاتاپ قويىدۇ.  ئىككى جىسىمنى ئۇلىغاندا بوشاپ قېلىش، ئاجراپ چىقىپ كېتىش ياكى بۇزۇلۇشنىڭ ئالدىنى ئېلىشقا ئىشلىتىلىدىغان مۇھىم ھىملەش دېتالى بولۇپ، تېخنىكىلىق سىستېمىلاردا كۆرۈنمەس، ئەمما ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينايدۇ.

شارنىر (Hinge) رۇسچە "Шарнир" سۆزىدىن كەلگەن بولۇپ، ئىككى جىسىمنى بىر ئوق ئەتراپىدا ئايلىنىش ئىقتىدارى بىلەن تۇتاشتۇرىدىغان مېخانىكىلىق قۇرۇلما. شارنىر ئارقىلىق ئۇلانغان جىسىملار مەلۇم چەك ئىچىدە ئەركىن ئېچىلىپ-يېپىلالايدۇ ياكى ئايلىنالايدۇ. گىرە دەپمۇ ئاتىلىدىغان بۇ زاپچاس، مەھسۇلاتلارنىڭ ھەرىكەتچانلىقى ۋە ئەمەلىيلىكىنى زور دەرىجىدە ئاشۇرىدۇ.

ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ۋە تارىخىدا "شاھزادە" ئۇقۇمى ناھايىتى مۇھىم ئورۇن تۇتىدۇ. بۇ سۆز پەقەت بىر ھاكىمىيەت مەنسىپىلا ئەمەس، بەلكى ئۇيغۇر ئەدەبىياتى، مەدەنىيىتى ۋە سىياسىي تارىخىدا چوڭقۇر مەنىگە ئىگە. ئۇيغۇرلار ئۇزۇن مۇددەتلىك تارىخىي جەريانىدا بۇ ئۇقۇمنى ئۆزىنىڭ مەدەنىيەت ھاياتىغا سىڭدۈرگەن ۋە ئۆزگىچە ئۇيغۇرچە مەنىلەر بىلەن بېيىتقان.

ئەتتىگەن ۋەيا كېچىلىرى دالالاردا يۇپۇرماق ۋەيا جىسىملەرنىڭ ئۈستىدە پەيدا بولىدىغان سۇ تامچىسى شەبنەم دەپ ئاتىلىدۇ.