بېگېموت

ئافرىقا دەريالىرىنىڭ خوجايىنى: بېگېموت (Hippopotamus) ھەققىدە تەپسىلىي چۈشەنچە

1. «بېگېموت» نىڭ ئومۇمىي تونۇشتۇرۇلۇشى

بېگېموت قۇرۇقلۇقتا ياشايدىغان سۈت ئەمگۈچى ھايۋانلار ئىچىدە، پىل ۋە كەركىداندىن قالسىلا ئۈچىنچى چوڭ ھايۋان ھېسابلىنىدۇ. گەرچە تاشقى كۆرۈنۈشى يوغان، ھەرىكىتى ئاستا كۆرۈنسىمۇ، ئەمەلىيەتتە ئۇ ئىنتايىن خەتەرلىك ۋە ھەرىكىتى چاققان ھايۋاندۇر. بېگېموتلار ئاساسەن ئافرىقا قىتئەسىدىكى دەريا ۋە كۆللەردە ياشايدىغان بولۇپ، ئۇلارنىڭ ھاياتى سۇ بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك. «يېرىم سۇدا ياشايدىغان» (Semi-aquatic) بۇ ھايۋانلار كۈندۈزى سۇ ئىچىدە سالقىنداپ، كېچىسى قۇرۇقلۇققا چىقىپ ئوزۇقلىنىدۇ. گەرچە ئۇلار ئوتخور بولسىمۇ، ئۆزىنى قوغداش ئىقتىدارى ئىنتايىن كۈچلۈك بولۇپ، ياۋايى تەبىئەتتىكى ئەڭ ۋەھشىي ھايۋانلارنىڭ بىرى دەپ قارىلىدۇ.

2. ئاتىلىشى

بېگېموتنىڭ دۇنيادىكى ھەر قايسى تىللاردىكى ئاتىلىشى تۆۋەندىكىچە:

• ئۇيغۇرچە نامى: بېگېموت (بەزىدە «سۇ ئېتى» دەپمۇ ئاتىلىدۇ)
• لاتىنچە ياكى پەننى نامى: Hippopotamus amphibius
• ئېنگىلىزچە نامى: Hippopotamus (قىسقارتىپ Hippo دەپ ئاتىلىدۇ)
• ياپونچە ئاتىلىشى: カバ (Kaba)
• تۈركچە ئاتىلىشى: Su aygırı
• خەنزۇچە ئىسمى ۋە پىنيىن: 河马 (Hémǎ)

3. تاشقى كۆرۈنۈشى ۋە ئالاھىدىلىكى

بېگېموتنىڭ تاشقى كۆرۈنۈشى ئىنتايىن ئۆزگىچە بولۇپ، تۆۋەندىكىدەك روشەن ئالاھىدىلىكلەرگە ئىگە:

• گەۋدە قۇرۇلمىسى: ئۇلارنىڭ بەدىنى تۇڭسىمان شەكىلدە بولۇپ، تېرىسى تۈكسىز دېگۈدەك سىلىق كېلىدۇ. پۇتلىرى قىسقا ۋە توم بولىسىمۇ، غايەت زور بەدەن ئېغىرلىقىنى كۆتۈرۈپ تۇرالايدۇ.
• ئېغىرلىقى: قۇرامىغا يەتكەن ئەركەك بېگېموتنىڭ ئېغىرلىقى ئوتتۇرا ھېساب بىلەن 1500 كىلوگرامدىن 3000 كىلوگرامغىچە بولىدۇ. چىشى بېگېموتلار سەل كىچىكرەك كېلىدۇ.
• باش قىسمى: بېگېموتنىڭ بېشى ئىنتايىن چوڭ بولۇپ، كۆزى، قۇلىقى ۋە بۇرنى باش قىسمىنىڭ ئەڭ ئۈستى تەرىپىگە جايلاشقان. بۇ قۇرۇلما ئۇلارنىڭ پۈتۈن بەدىنى سۇ ئاستىدا تۇرغاندىمۇ نەپەس ئالالايدىغان ۋە ئەتراپنى كۆزىتەلەيدىغان قىلىدۇ.
• چىشلىرى: ئۇلارنىڭ ئېغىزى غايەت زور ئېچىلىدىغان بولۇپ (تەخمىنەن 150 گىرادۇس)، ئاستىنقى جىكىدە ئۇزۇن ۋە ئۆتكۈر تۇرۇمچىشلىرى (canines) بار. بۇ چىشلار ئوزۇقلىنىش ئۈچۈن ئەمەس، بەلكى جەڭ قىلىش ۋە قورال سۈپىتىدە ئىشلىتىلىدۇ.
• تېرىسى: بېگېموتنىڭ تېرىسى قېلىن، ئەمما قۇياش نۇرىغا بەك سەزگۈر. شۇڭا ئۇلار تېرىسىدىن قىزىل رەڭلىك بىر خىل سۇيۇقلۇق ئاجرىتىپ چىقىرىدۇ. بۇ سۇيۇقلۇق تەبىئىي «قۇياشتىن ساقلىنىش مېيى» ۋە باكتېرىيەگە قارشى تۇرغۇچى رولىنى ئوينايدۇ.

4. ماكانلىشىش جايلىرى ۋە دۇنيادىكى تارقىلىشى

بېگېموتلار ئاساسلىقى ئافرىقا قىتئەسىنىڭ سەھرايى كەبىرنىڭ جەنۇبىدىكى رايونلار (Sub-Saharan Africa) غا تارقالغان.

• ئاساسلىق ماكانى: ئۇلار سۈيى مول بولغان دەريا، كۆل ۋە سازلىقلاردا ياشايدۇ. سۇنىڭ چوڭقۇرلۇقى ئۇلارنىڭ پۈتۈن بەدىنىنى چۆكتۈرۈۋېلىشىغا يېتەرلىك بولۇشى كېرەك.
• تارقىلىش رايونلىرى: شەرقىي ئافرىقا (تانزانىيە، كېنىيە، ئۇگاندا)، جەنۇبىي ئافرىقا (زامبىيە، جەنۇبىي ئافرىقا جۇمھۇرىيىتى) ۋە غەربىي ئافرىقىنىڭ بەزى دەريا بويلىرىدا كۆپ ئۇچرايدۇ. تارىختا ئۇلار نىل دەرياسىنىڭ تۆۋەن ئېقىمى ۋە مىسىردىمۇ ياشىغان بولسىمۇ، ھازىر ئۇ يەرلەردە يوقىلىپ كەتكەن.

5. ئوزۇقلىنىش ئادىتى

بېگېموت بىر خىل تىپىك ئوتخور (Herbivore) ھايۋاندۇر.

• ئاساسلىق ئوزۇقى: ئۇلار ئاساسلىقى دەريا بويىدىكى ياكى سۇغا يېقىن جايلاردىكى ئوت-چۆپلەر بىلەن ئوزۇقلىنىدۇ. ئىنتايىن ئاز ئەھۋالدا سۇ ئۆسۈملۈكلىرىنى يەيدۇ.
• ئوزۇقلىنىش ۋاقتى: كۈندۈزى ئىسسىق بولغاچقا سۇدا دەم ئالىدۇ، كۈن پاتقاندىن كېيىن قۇرۇقلۇققا چىقىپ ئوتلايدۇ.
• مىقدارى: بىر بېگېموت بىر كېچىدە تەخمىنەن 40 كىلوگرامدىن 50 كىلوگرامغىچە ئوت يېيىشى مۇمكىن. ئۇلارنىڭ ئۈچىيى ئۇزۇن بولۇپ، ئۆسۈملۈك تالالىرىنى ھەزىم قىلىش ئىقتىدارى يۇقىرى.

6. ياشاش ۋە ئۇۋا تۇتۇش ئادىتى

• توپلىشىپ ياشاش: بېگېموتلار ئادەتتە 10 دىن 30 غىچە بولغان توپ بولۇپ ياشايدۇ. بەزى چوڭ دەريالاردا يۈزلىگەن بېگېموت بىر يەرگە جەم بولۇشى مۇمكىن.
• ھۆكۈمرانلىق: ھەر بىر توپتا بىر ھۆكۈمران ئەركەك بېگېموت بولۇپ، ئۇ ئۆزىنىڭ سۇدىكى تېررىتورىيەسىنى قاتتىق قوغدايدۇ.
• تېررىتورىيە: قىزىقارلىقى شۇكى، ئۇلار پەقەت سۇدىلا تېررىتورىيە تالىشىدۇ، قۇرۇقلۇقتا ئوتلىغاندا بىر-بىرى بىلەن ئانچە كارى بولمايدۇ.
• ئاۋازى: ئۇلار ئىنتايىن كۈچلۈك ئاۋاز چىقىرىدىغان بولۇپ، ھۆكۈرەش ئاۋازى سۇ ئاستىدىمۇ، سۇ يۈزىدىمۇ ئاڭلىنىدۇ.

7. نەسىللىنىش ۋە كۆپىيىش ئالاھىدىلىكى

• جۈپلىشىش: بېگېموتلار سۇ ئىچىدە جۈپلىشىدۇ.
• بوغاز مەزگىلى: چىشى بېگېموتنىڭ بوغاز بولۇش ۋاقتى تەخمىنەن 8 ئاي ئەتراپىدا بولىدۇ.
• تۇغۇت: كۆپىنچە ھاللاردا سۇ ئىچىدە تۇغىدۇ. يېڭى تۇغۇلغان بېگېموت بالىسى (موزىيى) دەرھال سۇ يۈزىگە چىقىپ نەپەس ئالىدۇ.
• ئېغىرلىقى: يېڭى تۇغۇلغان موزىينىڭ ئېغىرلىقى 25-50 كىلوگرام ئەتراپىدا بولىدۇ.
• بېقىش: ئانا بېگېموت بالىسىنى سۇ ئاستىدا ئېمىتىدۇ ۋە ئۇلارنى باشقا يىرتقۇچلاردىن ۋە ئەركەك بېگېموتلاردىن قاتتىق قوغدايدۇ.

8. ئىنسانلار بىلەن مۇناسىۋىتى، پايدىلىق ۋە زىيانلىق تەرەپلىرى

• خەتەرلىك تەرىپى: بېگېموت ئافرىقىدىكى ئىنسانلارغا ئەڭ كۆپ ھۇجۇم قىلىدىغان ۋە ئۆلۈم-يېتىم كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان ياۋايى ھايۋانلارنىڭ بىرى. ئۇلار قېيىقلارنى ئاغدۇرۇۋېتىشى ياكى تېررىتورىيەسىگە كىرگەن ئادەملەرگە ھۇجۇم قىلىشى مۇمكىن.
• ئېكولوگىيىلىك رولى: ئۇلارنىڭ تېزىكى دەريا ۋە كۆللەر ئۈچۈن مۇھىم ئوغۇت ھېسابلىنىدۇ. بۇ ئوغۇت سۇدىكى مىكرو ئورگانىزملار ۋە بېلىقلارنىڭ ئوزۇقلىنىشى ئۈچۈن زەنجىرسىمان رول ئوينايدۇ.
• تەھدىت: ئىنسانلار تەرىپىدىن گۆشى ۋە چىشى (پىل چىشىغا ئوخشاش قىممەتلىك) ئۈچۈن ئوۋلىنىش، شۇنداقلا ياشاش ماكانىنىڭ تارىيىشى سەۋەبىدىن سانى ئازىيىپ كەتمەكتە.

9. كۈشەندىسى

قۇرامىغا يەتكەن بېگېموتنىڭ تەبىئەتتە كۈشەندىسى (Predators) ئاساسەن يوق دېيەرلىك.

• چۈنكى ئۇلارنىڭ تېرىسى قېلىن، كۈچى زور ۋە چىشلىرى ئۆتكۈر بولغاچقا، شىر ياكى تىمساھلارمۇ ئاسانلىقچە ھۇجۇم قىلالمايدۇ.
• ئەمما يېڭى تۇغۇلغان ياكى كىچىك بېگېموتلارغا تىمساھ، شىر ۋە سىرتلانلار(Hyenas) ھۇجۇم قىلىشى مۇمكىن.
• ئۇلارنىڭ ئەڭ چوڭ دۈشمىنى يەنىلا ئىنسانلاردۇر.

10. باشقا قىزىقارلىق نۇقتىلار

• سۇ ئۈزەلمەيدۇ: قىزىقارلىق يېرى، بېگېموتلار سۇدا ياشىسىمۇ، ئەمەلىيەتتە ئۇلار سۇ ئۈزەلمەيدۇ. ئۇلار سۇ ئاستىدا مېڭىش ياكى سۇ ئاستىدىكى يەرنى تېپىپ سەكرەش ئارقىلىق ھەرىكەت قىلىدۇ.
• تېز يۈگۈرۈش: گەرچە پاكار ۋە يوغان كۆرۈنسىمۇ، قۇرۇقلۇقتا سائىتىگە 30 كىلومېتىر سۈرئەت بىلەن يۈگۈرەلەيدۇ، بۇ ئىنسانلاردىن تېز دېگەن گەپ.
• ** ئىسمىنىڭ مەنىسى:** «Hippopotamus» سۆزى گىرېك تىلىدىن كەلگەن بولۇپ، «دەريا ئېتى» (River Horse) دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ.
• نەپەس تۇتۇش: ئۇلار سۇ ئاستىدا 5 مىنۇتقىچە نەپەس ئالماي تۇرالايدۇ. ئۇخلىغاندا ئۆزى سەزمىگەن ھالدا سۇ يۈزىگە چىقىپ نەپەس ئېلىپ قايتا چۆكۈپ كېتىدۇ.

11. ئىلمىي تۈرگە ئايرىلىشى

تەۋەلىكى: ھايۋاناتلار دۇنياسى
界 Kingdom: 动物界 Animalia

تىپى: خوردىلىق ھايۋانلار تىپى
门 Phylum: 脊索动物门 Chordata

كەنجى تىپى: ئومۇرتقىلىق ھايۋانلار كەنجى تىپى
亚门 Subphylum: 脊椎动物亚门 Vertebrata

سىنىپى: سۈت ئەمگۈچىلەر سىنىپى
纲 Class: 哺乳纲 Mammalia

تۈركۈم: جۈپ تۇياقلىقلار ئەترىتى
目 Order: 偶蹄目 Artiodactyla

ئائىلىسى: بېگېموتلار ئائىلىسى
科 Family: 河马科 Hippopotamidae

ئۇرۇقداش: بېگېموت ئۇرۇقدىشى
属 Genus: 河马属 Hippopotamus

تۈر: بېگېموت
种 Species: 河马 Hippopotamus amphibius