24 سائەت

خەلقىمىزنىڭ ئۆزىگە خاس تۇرمۇش ئادىتى ، ئىشلەپچىقىرىش ئادىتى ، دىنىي ئېتىقادى ۋە ئائىلىۋى ئەخلاق قاتارلىق جەھەتتىكى ئالاھىدىلىكلىرى ئولتۇراق ئۆيلەردە روشەن گەۋدىلەندۈرۈلگەن . ئېتىقاد نۇقتىسىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا ، تۇرمۇش ئادىتىمىزدە پۇتىنى قىبلە تەرەپكە قارىتىپ يېتىش چەكلىنىدۇ ، بۇ ئولتۇراق ئۆيلەردىكى يېتىپ – قوپۇش ئۈچۈن ئىشلىتىلىدىغان ئۆيلەرنىڭ ئىچكى تۈزۈلۈشىنى بەلگىلىگەن . ئۆرپ – ئادەت نۇقتىسىدىن ئېيتقاندا ، كۈننى ئۇلۇغلاش ۋە قىش پەسلىدە ئىسسىنىش سەۋەبىدىن ئۆي – ئىمارەتنىڭ ئىشىكى جەنۇپقا قارىتىشتىن ئىبارەت بىر خىل ئادەت شەكىللەنگەن . ئەجدادلىرىمىز يەنە ئۇزاق ئەسىرلىك تۇرمۇش تەجرىبىلىرى ئارقىلىق ئىشىكنى جەنۇپقا قارىتىپ ئاچسا قىش پەسلىدە ئۆينىڭ يورۇق ۋە ئىللىق بولىدىغانلىقىنى تونۇپ يەتكەن .

تارازا (Balance Scale)، يەنە تەڭپۇڭلۇق تارازىسى ياكى گىر دەپمۇ ئاتىلىدۇ، ئۇ بىر خىل كىلاسسىك ئېغىرلىق ئۆلچەش ئەسۋابى بولۇپ، نامەلۇم جىسىم بىلەن مەلۇم بولغان جىسىمنىڭ ماسسىسىنى سېلىشتۇرۇش ئارقىلىق ئېغىرلىقىنى ئۆلچەشكە ئىشلىتىلىدۇ. تارازا جىسىمنىڭ ماسسىسىنى ئۆلچەيدىغان بىر خىل ئەسۋاب بولۇپ، پىشاڭ پىرىنسىپىغا ئاساسەن ياسىلىدۇ، پىشاڭنىڭ ئىككى ئۇچىدا بىردىن كىچىك تەخسە بولىدۇ، سول ئۇچىغا تارازا تېشى، ئوڭ ئۇچىغا ئۆلچىمەكچى بولغان جىسىم قويۇلىدۇ، پىشاڭنىڭ مەركىزىگە ئىسترېلكا ئورنىتىلغان بولۇپ، ئىككى ئۇچى تەڭپۇڭلاشقاندا، ئىككى ئۇچىنىڭ ماسسىسى ( ئېغىرلىقى ) تەڭ بولىدۇ. 

ئۇيغۇر مائارىپ تارىخىغا ئائىت ھازىرغىچە ھېچقانداق سىستېمىلىق ماتېرىيالغا ئىگە بولمىغىنىمىز ئۈچۈن، دەسلەپكى ئىزدىنىش مېۋىسى ئورنىدا مۇشۇ قىسقىچە تارىخ يېزىلدى. بۇ ئۇيغۇر مائارىپ تارىخشۇناسلىقى ۋە مائارىپ سېلىشتۇرما شۇناسلىقى بىلەن شوغۇللىنىۋاتقان مائارىپچىلىرىمىز ۋە تەتقىقاتچىلىرىمىزنىڭ ئىلمىي ئىزدىنىشىگە ئاز - تولا ئىلھام بەرگۈسى، دەپ ئىشىنىمىز.

بۇنىڭدىن 40 يىل بۇرۇن، ئالى مەكتەپتە ئوقۇۋاتقان چاغلىرىمدا، ھايۋاناتقا ئائىت بىلىملەرنى، 陈 چېن مۇئەللىم خەنزۇچە ئۆتكەن دەرسلەردىن ئۆگەنگەن. شۇڭا، ھايۋاناتنامەدىن ( پەن نامى، ھايۋانات بىلىملىرى، زوئولوگىيە) ئانچ-مۇنچە ساۋادلىق بولۇپ قالغان ئىدىم. خىزمەتكە چىققاندىن كىيىن، ماكان، مۇھىت، گىياھلار تەتقىقاتى بىلەن شوغۇللانغانغانلىقتىن، مەخسۇس ھايۋانات تەتقىقاتى بىلەن ھەپىلىشىشكە ئىمكان بولمىدى. شۇنداق بولسىمۇ، يايلاقلاردىكى ھايۋانات توغرىسىدا ئانچە-مۇنچە ئىزدىنىپ تۇردۇم، ھايۋاناتقا ئائىت بىلىملەرنى ئۆگۈنىشتىن ۋاز كەچمىدىم. ئۇيغۇر تىلىدا بايان قىلىش، ئاساسى ئۇقۇملاردا ۋە شىنجاڭدىكى ھايۋانات ھەم ئۇلارنىڭ ناملىرى توغرىسىدا ئىزدىنىپ بېقىش ئىستىگى توختاپ قالمىدى.

كىتاب دېگەن سۆز ھەممىمىزگە تونۇشلۇق بولۇپ، كىتاب بىلىم، مەدەنىيەت ۋە تەپەككۇر دۇنياسىنىڭ دەرۋازىسى دەپ قارىلىدۇ. بۈگۈنكى كۈندە كىتاب ئوقۇش پەقەت بىر ۋاقىت ئۆتكۈزۈش ئۇسۇلىلا ئەمەس، بەلكى شەخسىي تەرەققىيات ۋە روھىي بايلىقنى ئاشۇرۇشنىڭ ئەڭ مۇھىم يوللىرىدىن بىرى.  

« ئوكيان » يەر شارىنىڭ سىرتقى يۈزىدىكى غايەت زور تۇزلۇق سۇنى كۆرسىتىدۇ، ئۇ ئادەتتە قۇرۇقلۇق ئارىسىدىكى كەڭ رايوننى ئىگىلەيدۇ. ئۇ يەر شارى سۇ چەمبىرىنىڭ يادرولۇق قىسمى بولۇپ، يەر شارى سىرتقى يۈزىنىڭ تەخمىنەن%71 ىنى قاپلىغان، يەر شارىدىكى%97 تىن ئارتۇق سۇ بايلىقىنى ساپاسلىماقتا. دۇنيادا جەمئىي بەش ئوكيان بار بولۇپ، بۇلار تىنچ ئوكيان، ئاتلانتىك ئوكيان، ھىندى ئوكيان، جەنۇبىي قۇتۇپ ئوكيان ۋە شىمالىي مۇز ئوكياننى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

« زاپچاس » دائىم قوللىنىلىدىغان سۆزلۈك بولۇپ، ئاساسلىقى مەلۇم بىر ئاساسلىق ئۈسكۈنە ياكى مەھسۇلات بىلەن ماسلاشتۇرۇپ ئىشلىتىلىدىغان كىچىك تىپتىكى پارچە قىسىملىرى ياكى قوشۇمچە قىسىملىرىنى تەسۋىرلەشكە ئىشلىتىلىدۇ. ئۇنىڭ كونكىرت مەنىسى كونكىرت مەزمۇنى تەرىپىدىن بەلگىلىنىدۇ.

«ئارقا ئىشىك مېڭىش» تۇراقلىق ئىبارە بولۇپ، بىر كىشىنىڭ بىر ئۆينىڭ ئارقا ئىشىكىدىن كىرىشنى كۆرسىتىشتىن بەكرەك ناتوغرا ۋاسىتىلەر ئارقىلىق مەلۇم شەخسىي مەقسەتكە يېتىش قىلمىشىنى كۆرسىتىدۇ.

قاسقان ئەنئەنىۋى تاماق ھورداق ئەسۋابى بولۇپ، ئاساسلىقى ھەر خىل يېمەكلىكلەرنى پىشۇرۇشقا ئىشلىتىلىدۇ.

دىنوزاۋۇرلار (ئىنگلىزچە: Dinosaurs) يەر يۈزىدە تەخمىنەن 230 مىليون يىل ئىلگىرى پەيدا بولغان ۋە 66 مىليون يىلغىچە ھۆكۈم سۈرگەن قەدىمكى سۈت ئەمگۈچى ھايۋانلار گۇرۇھىدۇر. بۇ غەيرىي ھايۋانلار تاشقى كۆرۈنۈشى، چوڭ-كىچىكلىكى ۋە ياشاش ئادىتى جەھەتتە كۆپ خىل بولۇپ، بەزىلىرى زور بەدەنلىك گۆشخورلار بولسا، يەنە بەزىلىرى كىچىك، پەيلىك ئۆسۈملۈك يەيدىغان تۈرلەر ئىدى.

بىر يىل 12 ئاينىڭ ئۇيغۇرچە ئاتىلىشىنى بىلەمسىز؟

چىغىر يول ئادەم ماڭىدىغان تار يولنى كۆرسىتىدۇ. ئادەتتە كەڭلىكى بىر قەدەر كىچىك بولۇپ، ماتورلۇق قاتناش ۋاسىتىلىرىنىڭ بىمالال پاراللېل يۈرۈشىگە ماس كەلمەيدۇ. بۇ خىل يول ئادەتتە شەھەردىكى ئولتۇراق رايونلاردا، باغچا، ساياھەت مەنزىرە نۇقتىلىرىغا تەسىس قىلىنغان بولۇپ، ۋېلىسىپىت مىنىش، سەيلە قىلىش، ئاستا يۈگۈرۈش قاتارلىق ئىستىراھەت ھەرىكەتلىرىگە ئىنتايىن ماس كېلىدۇ. يېزا قىشلاقلاردا بولسا، ئېتىزلىقنىڭ ئەتراپلىرىدا، ئورمانلىقتا كۆپرەك بولىدۇ.

قۇدۇق يەر ئاستىدىن سۇ، نېفىت، تەبىئىي گاز قاتارلىق بايلىقلارغا ئېرىشىشتە ئىشلىتىلىدىغان تىك ياكى يانتۇ كولاپ ئېچىلغان ئېغىز.

لاۋا يانار تاغ پارتلىغاندا، ماگما يەر يۈزىگە يېتىپ بارغاندىن كېيىن ئېقىپ چىققان يۇقىرى تېمپېراتۇرىلىق ئېرىگەن ماددىنى كۆرسىتىدۇ. ئۇنىڭ تېمپېراتۇرىسى ئادەتتە 700 ° C بىلەن 1200 ° C ئارىلىقىدا بولىدۇ، كونكرېت تېمپېراتۇرىسى ماگمىنىڭ تەركىبىگە باغلىق بولىدۇ. لاۋانىڭ تەركىبى ئاساسلىقى سىلىكات بولۇپ، ئۇنىڭدىكى سىلىتسىي ( Ⅳ ) ئوكسىدىنىڭ مىقدارى لاۋانىڭ يېپىشقاقلىقى ۋە ئېقىشچانلىقىنى بەلگىلەيدۇ.

ماگما يەر شارىنىڭ ئىچكى قىسمىدىكى يۇقىرى تېمپېراتۇرىدا ئېرىگەن چوغدەك قىزىق، يېپىشقاق ئېرىگەن مىنېرال ئېرىتمە بولۇپ، ئاساسلىقى سىلىكات ۋە گازلاردىن تەركىب تاپقان، يەر پوستى ۋە مانتىسسانىڭ چوڭقۇر قىسمىدا شەكىللىنىدۇ. ماگما يۇقىرىغا ئۆرلىگەندە، ئەگەر يەر يۈزىگە يېتىپ بارسا يانار تاغ پارتلىشى ئارقىلىق لاۋا شەكىللىنىدۇ، بولمىسا يەر ئاستىدا سوۋۇپ بۆسمە جىنس شەكىللىنىدۇ.

ئەتتىگەن ۋەيا كېچىلىرى دالالاردا يۇپۇرماق ۋەيا جىسىملەرنىڭ ئۈستىدە پەيدا بولىدىغان سۇ تامچىسى شەبنەم دەپ ئاتىلىدۇ.

دېھقانلار يېزا ئىگىلىك ئىشلەپچىقىرىشىنى ئاساسىي كەسىپ قىلغان كىشىلەر توپىنى كۆرسىتىدۇ، ئۇلار يەر تېرىش، چارۋا بېقىش، زىرائەت تېرىش قاتارلىق ئۇسۇللار ئارقىلىق تۇرمۇشىنى قامدايدۇ ۋە جەمئىيەتنى ئېھتىياجلىق يېزا ئىگىلىك مەھسۇلاتلىرى بىلەن تەمىنلەيدۇ.

لىپاپا ( envelope ) يەنە كونۋېرت دەپمۇ ئاتىلىدۇ. لىپاپا پوسۇلكا خەت - چەك ياكى ھۆججەتنىڭ سىرتقى ئورالمىسىغا ئىشلىتىلىدۇ، بۇنىڭدىكى ئاساسلىق مەقسەت ئىچىدىكى نەرسىلەرنى قوغداپ، بۇزۇلۇش ياكى يوقاپ كېتىشنىڭ ئالدىنى ئېلىش، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ئالاقىنىڭ مەخپىيەتلىكىنى ساقلاشتىن ئىبارەت.

مۆلدۈر ئاتموسفېرادىكى سۇ پارلىرىنىڭ يۇقىرى بوشلۇقتىكى كۈچلۈك كونۋېكسىيەلىك تەسىرىدە شەكىللەنگەن قاتتىق ھالەتتىكى ھۆل - يېغىن ھادىسىسىدۇر.

قىرو، يەنە قىروۋ، قروۋ دەپمۇ ئاتىلىدۇ. قىرو بىر خىل تەبىئەت ھادىسىسى بولۇپ، ئادەتتە كۈز ۋە قىش پەسلىدە ئەتىگەن ياكى كەچتە يۈز بېرىدۇ. ئۇ يەر يۈزىنىڭ تبمپبراتۇرىسى تۆۋەنلەپ مۇزلاش نۇقتىسىدىن تۆۋەنگە چۈشكەندە، ھاۋادىكى سۇ پارى يەر يۈزىدىكى جىسىمنىڭ سىرتقى يۈزىگە بىۋاسىتە ئۇيۇشۇشىدىن شەكىللەنگەن بىر قەۋەت ئاق ياكى يبرىم سۈزۈك ئۇششاق مۇز كىرىستالىدىن ئىبارەت. قىروسنىڭ شەكىللىنىشى تېمپېراتۇرا بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولۇپلا قالماستىن، يەنە ھاۋانىڭ نەملىكى مۇۋاپىق بولۇشى كېرەك، بۇ خىل ھادىسە ھاۋا ئوچۇق، شامال ئاجىز كېچىلەردە كۆپ كۆرۈلىدۇ.