ئاپتۇۋا ۋە چىلاپچا: ئۇيغۇر مەدەنىيىتىدىكى ماددىي ۋە مەنىۋىي مىراس

ئاپتۇۋا ۋە چىلاپچا ئۇيغۇر مەدەنىيىتىدىكى ئەنئەنىۋى مېتالدىن ياسالغان چۆگۈن شەكىلدىكى قول يۇيۇش ئەسۋابى ئاپتۇۋا ۋە ماس ھالدا ياسالغان سۇ تەلەڭگىسى – چىلاپچا بولۇپ، قول يۇيۇش، تازىلىق ۋە مېھماندارچىلىق ئادەتلىرىدە مۇھىم رول ئوينايدۇ. بۇ بىر جۈپ قول يۇيۇش ئەسۋابى پەقەت كۈندىلىك تۇرمۇش بويۇمى بولۇپلا قالماستىن، يەنە ئۇيغۇر سەنئەتكارلىقى، دىنىي ئەنئەنىلەر ۋە مەدەنىي قىممەتلەرنىڭ سىمۋولى سۈپىتىدە ئالاھىدە ئەھمىيەتكە ئىگە.

ئاپتۇۋا

ئالاھىدىلىكلىرى

• ماتېرىيالى: ئاپتۇۋا كۆپىنچە مىس، كۈمۈش ياكى باشقا مېتاللاردىن ياسىلىدۇ. يۇقىرى سۈپەتلىك ئاپتۇۋالار ئالتۇن ياكى كۈمۈش سۇۋاق بىلەن بېزەلگەن بولىدۇ، بۇ ئۇلارنى تېخىمۇ نەپىس ۋە قىممەتلىك قىلىدۇ.

• شەكلى: ئۇزۇن بويۇن، قورساقلىق ۋە ئىنچىكە ئاغىزى بار بولۇپ، بەزىلىرى قۇش تۇمشۇقىغا ئوخشاش شەكىلدە بولىدۇ. ئاپتۇۋانىڭ تۇتقۇچى (دەستىسى) سۇ قۇيۇشنى قولايلاشتۇرىدۇ.

• بېزەكلىرى: گۈل-گىياھ نەقىشلىرى ئەنئەنىۋى ئۇيغۇر نەقىشلىرى بىلەن بېزىلىدۇ. ھەر بىر رايون ۋە سەنئەتكارنىڭ ئۆزىگە خاس نەقىش ئۇسلۇبى بولۇپ، بۇ ئاپتۇۋانى يەرلىك مەدەنىيەت بىلەن باغلايدۇ.

• ئىشلىتىلىشى: ئاپتۇۋا ئاساسەن قول يۇيۇش ئۈچۈن سۇ قۇيۇش، چاي ياكى سۇ قاتارلىق ئىچىملىكلەرنى ساقلاش ۋە قۇيۇشقا ئىشلىتىلىدۇ. بۇ بويۇم مېھماندارچىلىق ۋە دىنىي مۇراسىملاردا كۆپ كۆرۈلىدۇ.

مەدەنىي ئەھمىيىتى

ئاپتۇۋا ئۇيغۇر مەدەنىيىتىدە تازىلىق ۋە مېھمانپەرۋەرلىكنىڭ سىمۋولى. مېھمانلارغا قول يۇيۇش ئۈچۈن سۇ قۇيۇش ياكى چاي تەقدىم قىلىش ئارقىلىق ھۆرمەت ۋە كۆيۈنۈش كۆرسىتىلىدۇ. ئاپتۇۋانىڭ نەپىس نەقىشلىرى ۋە شەكلى ئۇنى ئۆي بېزەك بۇيۇمى سۈپىتىدىمۇ قىممەتلىك قىلىدۇ.

چىلاپچا

ئالاھىدىلىكلىرى

• ماتېرىيالى: چىلاپچا كۆپىنچە ئاپتۇۋا بىلەن ماس كېلىدىغان ماتېرىياللاردىن (مىس، كۈمۈش ياكى باشقا مېتاللار) ياسىلىدۇ. بەزىدە ساپال ياكى ياغاچتىن ياسالغان چىلاپچىلارمۇ كۆرۈلىدۇ.

• شەكلى: چوڭقۇر، دائىرە شەكىللىك تەخسە ياكى قاچا بولۇپ، قول يۇيۇش جەريانىدا چىققان سۇنى تۇتۇش ئۈچۈن كەڭ ئاغزى بولىدۇ.

• بېزەكلىرى: ئاپتۇۋا بىلەن ماسلاشتۇرۇلغان نەقىشلەر بىلەن بېزىلىدۇ. چىلاپچىنىڭ چەت-چۆرىسى ياكى ئىچكى قىسمىغا گۈل نەقىشلىرى ياكى دىنىي سىمۋوللار ئويۇلغان بولىدۇ.

• ئىشلىتىلىشى: چىلاپچا ئاپتۇۋادىن قۇيۇلغان سۇنى تۇتۇش ۋە قول يۇيۇش ئۈچۈن ئىشلىتىلىدۇ. ئۇ مېھماندارچىلىق ۋە دىنىي تازىلىق مۇراسىملىرىدا ئاپتۇۋا بىلەن بىللە ئىشلىتىلىدۇ.

مەدەنىي ئەھمىيىتى

چىلاپچا ئاپتۇۋا بىلەن بىللە تازىلىق ۋە مېھمانپەرۋەرلىك ئادىتىنى تاماملايدۇ. ئۇيغۇر دەستىخانلىرىدا مېھمانلارغا قول يۇيۇش ئۈچۈن چىلاپچىنى تۇتۇش، ھۆرمەت ۋە كۆيۈنۈشنىڭ بىر ئىپادىسى. چىلاپچانىڭ نەپىس نەقىشلىرى ۋە شەكلى ئۇنى مەدەنىي يادىكارلىق سۈپىتىدە ساقلاشقا ئەرزىيدۇ.

ئاپتۇۋا-چىلاپچا مەدەنىي ئەھمىيىتى

ئاپتۇۋا ۋە چىلاپچا ئۇيغۇر مەدەنىيىتىدە ماددىي ۋە مەنىۋىي جەھەتتىن چوڭقۇر مەنىگە ئىگە. تۆۋەندە ئۇلارنىڭ مەدەنىي ئەھمىيىتىنىڭ ئاساسلىق يۆنىلىشلىرى كۆرسىتىلدى:

1. مېھماندارچىلىق مەدەنىيىتى: ئۇيغۇر جەمئىيىتىدە مېھماندارچىلىق يۇقىرى قىممەت ھېسابلىنىدۇ. مېھمانلارغا تاماقتىن بۇرۇن ۋە كېيىن قول يۇيۇش ئۈچۈن ئاپتۇۋا-چىلاپچا بىلەن قولىنى يۇدۇرۇش، ھۆرمەت ۋە كۆيۈنۈشنى كۆرسىتىدىغان مۇھىم ئەنئەنە. بۇ ئادەت، بولۇپمۇ قەشقەر، خوتەن، تۇرپان قاتارلىق شەھەرلەردە كۆپ كۆرۈلىدۇ.

2. دىنىي ئىبادەت: ئۇيغۇرلارنىڭ كۆپ قىسمى مۇسۇلمان بولغاچقا، نامازدىن بۇرۇن تاھارەت ئېلىش دىنىي پەرز ھېسابلىنىدۇ. ئاپتۇۋا ئارقىلىق تاھارەت ئېلىش جەريانىدا سۇ قۇيۇش ئۈچۈن ئىشلىتىلىدۇ.

3. توي-تۆكۈن ساۋغىسى: ئۇيغۇر توي-تۆكۈنلىرىدە ئاپتۇۋا-چىلاپچا بىر جۈپى مۇھىم سوۋغا سۈپىتىدە بېرىلىدۇ. بۇ يېڭى ئائىلىنىڭ باشلىنىشى، بەخت ۋە تازىلىقنىڭ سىمۋولى ھېسابلىنىدۇ. نەپىس ياسالغان ئاپتۇۋا – چىلاپچا ئەۋلادتىن-ئەۋلادقا مىراس قالدۇرۇلىدۇ.

4. قولغا سۇ تۇتۇش : ئۇيغۇر دەستىخانلىرىدا مېھمانلارغا «سۇ تۇتۇش»، يەنى ئاپتۇۋا-چىلاپچا بىلەن مىھماننىڭ قولىنى يۇيۇش ئۈچۈن سۇ تەقدىم قىلىش، مېھمانپەرۋەرلىكنىڭ ئەڭ يۇقىرى شەكلى ھىساپلىنىدۇ. بۇ ئادەت مېھمانلارغا ھۆرمەت كۆرسەتكەنلىك بولىدۇ. ئادەتتە شۇ ئۆي ئەڭ چوڭ ياكى ئەڭ كىچىك ئەركەك ساھىپخاننىڭ تەرىپىدىن ئېلىپ بېرىلىدۇ. يەنى ئەڭ كىچىك بولغان ئەركەك چاققانلىق بىلەن بېرىپ ئوڭ قولدا ئاپتۇۋىنى ، يەنە بىر قولىدا چىلاپچىنىى تۇتۇپ مىھماننى قول يۇيۇشقا تەكلىپ قىلىدۇ. بۇ ساھىپخان ئەركەكنىڭ بىر مۈرىسىدە ياكى ئاپتۇۋا تۇتقان قولنىڭ بېلىكىدە لۆڭگە ئېسىغلىق بولىدۇ، ۋەيا بۇ لۆڭگىنى ئۇ ئۆينىڭ ئەڭ كىچىك ساھىپخان تۇتۇپ تۇرسىمۇ بولىدۇ. مىھماننىڭ قولىغا ئۈچ قېتىم سۇ بەرگەندىن كېيىن، مىھمان لۆڭگە ئارقىلىق قولىنى ئېيتىدۇ. ئەگەر ئايال مىھمانلار ئايرىم بىر ئۆيدە ئولتۇرغان بولسا، شۇ ئۆينىڭ ئايال ساھىپخان مۇشۇ شەكىلدە سۇ بېرىدۇ.

5. سەنئەت ئەسىرى: نەپىس ئىشلەنگەن ئاپتۇۋا-چىلاپچا جۈپلىكلىرى ئۆي بېزەك بۇيۇمى سۈپىتىدە ساقلىنىدۇ. ئۇلارنىڭ نەقىشلىرى ۋە شەكىللىرى ئۇيغۇر سەنئەتىنىڭ گۈزەللىكى ۋە نەپىسلىكىنى نامايان قىلىدۇ. قەشقەر ۋە خوتەندىكى بازارلاردا بۇنداق بويۇملارمەدەنىي يادىكارلىق سۈپىتىدە سېتىلىدۇ.

ئاپتۇۋا-چىلاپچا ئىشلەپچىقىرىش ئۇسۇلى

ئاپتۇۋا ۋە چىلاپچا ياساش ئۇيغۇر مەدەنىيىتىدىكى مېتال ئىشلەش سەنئىتىنىڭ يۇقىرى ماھارەتلىرىنى تەلەپ قىلىدۇ. ئىشلەپچىقىرىش جەريانى تۆۋەندىكى باسقۇچلاردىن تەركىب تاپىدۇ:

1. مېتال ئېرىتىش: دەسلەپكى ماتېرىيال (مىس، كۈمۈش ياكى باشقا مېتاللار) يۇقىرى تېمپېراتۇرىدا ئېرىتىلىدۇ.

2. قېلىپلاش: ئېرىتىلگەن مېتال قېلىپلارغا قۇيۇلۇپ، ئاپتۇۋا ۋە چىلاپچىنىڭ ئاساسىي شەكلى ھاسىل قىلىنىدۇ.

3. سوقۇش ۋە شەكىللەندۈرۈش: قولدا سوقۇش ئارقىلىق ئاپتۇۋانىڭ دەستىسى، ئۇزۇن مويىنى ۋە چىلاپچىنىڭ چوڭقۇر تەخسە شەكلى ياسىلىدۇ. بۇ جەرياندا سەنئەتكارلار ئىنچىكە ماھارەت كۆرسىتىدۇ.

4. نەقىش ئويۇش: ئۇستىلار ئەنئەنىۋى ئۇسلۇبلار بىلەن گۈل-گىياھ نەقىشلىرى، ھەندىسىي شەكىللەر ۋە دىنىي سىمۋوللارنى ئويۇيدۇ. بۇ نەقىشلەر ھەر بىر رايوننىڭ مەدەنىي ئالاھىدىلىكىنى ئەكس ئەتتۈرىدۇ.

5. پارقىرىتىش: مېتال يۈزى مەخسۇس ئۇسۇللار بىلەن پارقىرىتىلىپ، چىرايلىق ۋە يالتىراق كۆرۈنۈش ھاسىل قىلىنىدۇ.

6. بىرلەشتۈرۈش: ئاپتۇۋانىڭ ھەرخىل بۆلەكلىرى (دەستىسى، ئاغزى، گەۋدىسى) ۋە چىلاپچىنىڭ قىسىملىرى بىرلەشتۈرۈلۈپ، تولۇق شەكىلگە كېلىدۇ.

تارىخىي ۋە مەدەنىي مەزمۇن

ئاپتۇۋا ۋە چىلاپچا ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا مەدەنىيەتلىرى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك ئەنئەنىلىرىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ بويۇملارنىڭ شەكلى ۋە نەقىشلىرى پارس، ئەرەب ۋە ھىندىستان مەدەنىيەتلىرىنىڭ تەسىرىنى ئەكس ئەتتۈرگەن بولسىمۇ، ئۇيغۇر سەنئەتكارلىرى ئۆزلىرىنىڭ ئالاھىدە ئۇسلۇبىنى قوشۇپ، بۇ تۇرمۇش بويۇملىرى يەرلىك مەدەنىيەتكە ماسلاشتۇرغان.

تارىخىي جەھەتتىن، ئاپتۇۋا-چىلاپچا جۈپلىكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئىسلام دىنىغا كىرىشى (10-ئەسىردىن باشلاپ) بىلەن تېخىمۇ مۇھىم بولۇپ قالدى. تازىلىق ۋە تەھارەتكە بولغان دىنىي تەلەپلەر بۇ بويۇملارنىڭ كۈندىلىك تۇرمۇش ۋە دىنىي مۇراسىملاردا ئىشلىتىلىدىغان مۇھىم قورالغا ئايلاندۇردى.

ھازىرقى زاماندىكى ئەھۋال

ھازىرقى زاماندا، تېخنىكىنىڭ تەرەققىي قىلىشى ۋە شەھەرلەرنىڭ زامانىۋىلىشىشى بىلەن ئاپتۇۋا-چىلاپچا جۈپلىكى كۈندىلىك تۇرمۇشتا ئىلگىرىكىگە قارىغاندا ئاز ئىشلىتىلىدۇ. بىراق، يېزىلاردا، دىنىي مۇراسىملاردا ۋە مەدەنىي پائالىيەتلەردە ھېلىھەم ساقلانماقتا. قەشقەر، خوتەن ۋە تۇرپان قاتارلىق شەھەرلەردىكى بازارلاردا ۋە مۇزېيلاردا بۇ بويۇملار مەدەنىي يادىكارلىق سۈپىتىدە كۆرگىلى بولىدۇ. بەزى ئائىلىلەر نەپىس ياسالغان ئاپتۇۋا-چىلاپچىلارنى ئۆي بېزەك بۇيۇمى ياكى مىراس سۈپىتىدە ساقلايدۇ.

خۇلاسە

ئاپتۇۋا ۋە چىلاپچا ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ ماددىي ۋە مەنىۋىي مىراسلىرىنىڭ مۇھىم بىر قىسمى. ئۇلار پەقەت قول يۇيۇش ياكى سۇ قۇيۇش ئۈچۈنلا ئىشلىتىلمەيدۇ، بەلكى مېھمانپەرۋەرلىك، تازىلىق، دىنىي ئەنئەنىلەر ۋە سەنئەتكارلىقنىڭ سىمۋولى سۈپىتىدە چوڭقۇر مەدەنىي ئەھمىيەتكە ئىگە. نەپىس نەقىشلەر ۋە ئۇستىلارنىڭ ماھارىتى بىلەن ياسالغان بۇ جۈپ مەدەنىيەت ئەسىرى، ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ گۈزەللىكى ۋە نەپىسلىكىنى دۇنياغا تونۇتىدۇ.