شىر

ھايۋاناتلار پادىشاھى – شىر ھەققىدە

1. «شىر» نىڭ ئومۇمىي تونۇشتۇرۇلۇشى

شىر — مۈشۈك ئائىلىسىدىكى ئەڭ قۇدرەتلىك ۋە ھەيۋەتلىك ھايۋانلارنىڭ بىرى بولۇپ، تارىختىن بۇيان ئىنسانىيەت مەدەنىيىتىدە «ھايۋاناتلار پادىشاھى» دەپ تەرىپلىنىپ كەلگەن. ئۇ ئۆزىنىڭ ھەيۋەتلىك تاشقى كۆرۈنۈشى، كۈچلۈك مۇسكۇللىرى ۋە ئۆزگىچە ئىجتىمائىي تۇرمۇش شەكلى بىلەن داڭلىق. شىرلار ئادەتتە ئافرىقا قىتئەسىدىكى كەڭ ئوتلاقلاردا ۋە ھىندىستاننىڭ مەلۇم رايونلىرىدا ياشايدۇ. ئۇلار كۈچ-قۇدرەت، ھۆكۈمرانلىق ۋە باتۇرلۇقنىڭ سىمۋولى سۈپىتىدە دۆلەت گېربلىرىدىن تارتىپ، ئەدەبىيات-سەنئەت ئەسەرلىرىگىچە كەڭ ئورۇن ئالغان.

2. ئاتىلىشى

• ئۇيغۇرچە نامى: شىر، ئارسلان
• لاتىنچە ياكى پەننى نامى: Panthera leo
• ئېنگىلىزچە نامى: Lion
• ياپونچە ئاتىلىشى: ライオン (Raion)
• تۈركچە ئاتىلىشى: Aslan
• خەنزۇچە ئىسمى ۋە پىنيىن: 狮子 (Shīzi)

3. تاشقى كۆرۈنۈشى ۋە ئالاھىدىلىكى

شىرلارنىڭ تاشقى كۆرۈنۈشىدە جىنسىي پەرقلەر ناھايىتى روشەن بولىدۇ. بۇ پەرقلەر تۆۋەندىكىچە ئىپادىلىنىدۇ:

• ئەركەك شىر: ئەڭ گەۋدىلىك ئالاھىدىلىكى ئۇنىڭ بوينىنى ئوراپ تۇرىدىغان قويۇق ۋە ئۇزۇن چاچ تۈكى (Mane) دۇر. بۇ ئۇزۇن چېچى ئۇلارنى جەڭ جەريانىدا قوغداش رولىنى ئوينايدۇ ۋە رەقىبلىرىگە تېخىمۇ ھەيۋەتلىك كۆرۈنىدۇ. ئەركەك شىرلارنىڭ ئېغىرلىقى ئادەتتە 150 كىلوگرامدىن 250 كىلوگرامغىچە بولىدۇ.
• چىشى شىر: ئۇزۇن چاچ تۈكى بولمايدۇ، گەۋدىسى ئەركەك شىرغا سېلىشتۇرغاندا كىچىكرەك كېلىدۇ. ئېغىرلىقى تەخمىنەن 120 كىلوگرامدىن 182 كىلوگرامغىچە بولىدۇ.
• تېرىسى ۋە رەڭگى: ئادەتتە سارغۇچ ياكى ئالتۇن رەڭدە بولۇپ، قۇيرۇقىنىڭ ئۇچىدا بىر توپ قارا موي بولىدۇ.
• چىش ۋە تىرناقلىرى: ئوۋنى پارچىلاش ئۈچۈن ئۆتكۈر چىشلىرى ۋە يىغىۋېلىشقا بولىدىغان ئىلمەك تىرناقلىرى بار.

4. ماكانلىشىش جايلىرى ۋە دۇنيادىكى تارقىلىشى

بۇرۇنقى زامانلاردا شىرلار ئافرىقا، ئاسىيا ۋە ياۋروپانىڭ نۇرغۇن جايلىرىدا كەڭ تارقالغان ئىدى. ئەمما ھازىر ئۇلارنىڭ ياشاش دائىرىسى تارىيىپ كەتتى:

• ئافرىقا: شىرلارنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمى سەھرايى كەبىرنىڭ جەنۇبىدىكى ئافرىقا دۆلەتلىرىدە ياشايدۇ. ئۇلار ئاساسلىقى ساۋاننا (Savanna) دەپ ئاتىلىدىغان ئوتلاقلىق رايونلارنى، چاتقاللىقلارنى ماكان تۇتىدۇ.
• ئاسىيا: ھازىر ئاسىيادا پەقەت ھىندىستاننىڭ گۇجارات شىتاتىدىكى «گىر ئورمىنى دۆلەت باغچىسى» (Gir Forest National Park) دىلا ئاسىيا شىرىنىڭ كىچىك بىر توپى مەۋجۇت.
• شىرلار قويۇق تروپىك يامغۇرلۇق ئورمانلاردا ياكى قاقاس چۆللەردە (نامىب چۆلىدىكى ئالاھىدە ماسلاشقان شىرلارنى ھېسابقا ئالمىغاندا) ياشىمايدۇ.

5. ئوزۇقلىنىش ئادىتى

شىرلار تىپىك گۆشخور ھايۋانلار بولۇپ، يېمەكلىك زەنجىرىنىڭ ئەڭ چوققىسىدا تۇرىدۇ.

• ئاساسلىق ئوۋلىرى: ياۋا كالىلار (Wildebeest)، زېبرالار، ئافرىقا بۇيۋالى، بۆكەن ۋە چوڭ تىپتىكى تۇياقلىق ھايۋانلار.
• ئوۋ ئوۋلاش ئۇسۇلى: شىرلار ئوۋنى كۆپىنچە كېچىدە ياكى تاڭ سەھەردە قىلىدۇ. قىزىقارلىق يېرى شۇكى، ئوۋ ئوۋلاش ۋەزىپىسىنى ئاساسەن چىشى شىرلار ئۆزئارا ھەمكارلىشىپ ئورۇندايدۇ. ئۇلار ئولجىسىنى قورشاپ ھۇجۇم قىلىدۇ.
• ئوزۇقلىنىش مىقدارى: بىر ئولتۇرۇشتا بىر ئەركەك شىر 40 كىلوگرامغىچە گۆش يېيەلەيدۇ.

6. ياشاش ۋە ئۇۋا تۇتۇش ئادىتى

باشقا مۈشۈك ئائىلىسىدىكى ھايۋانلار (مەسىلەن، يولۋاس ياكى يىلپىز) يالغۇز ياشاشنى ياخشى كۆرسە، شىرلار توپلىشىپ ياشايدۇ.

• شىر توپى (Pride): بىر شىر توپى ئادەتتە بىرنەچچە ئەركەك شىر، بىر تۈركۈم ئۇرۇقداش چىشى شىرلار ۋە ئۇلارنىڭ بالىلىرىدىن تەركىب تاپىدۇ.
• ۋەزىپە تەقسىماتى: ئەركەك شىرلارنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى — تېررىتورىيەنى (تەۋەلىكنى) قوغداش ۋە باشقا ئەركەك شىرلارنىڭ ھۇجۇمىدىن توپنى مۇھاپىزەت قىلىش. چىشى شىرلار بولسا ئوۋ ئوۋلاش ۋە بالىلىرىنى بېقىش بىلەن شۇغۇللىنىدۇ.
• دەم ئېلىش: شىرلار بەك ھورۇن كېلىدۇ، ئۇلار كۈنىگە تەخمىنەن 16 سائەتتىن 20 سائەتكىچە ئۇخلايدۇ ياكى دەم ئالىدۇ.

7. نەسىللىنىش ۋە كۆپىيىش ئالاھىدىلىكى

• كۆپىيىش مەزگىلى: شىرلارنىڭ مۇقىم كۆپىيىش مەزگىلى بولمايدۇ، يىلنىڭ ھەر قانداق ۋاقتىدا جۈپلىشەلەيدۇ.
• ھامىلىدارلىق: چىشى شىرنىڭ ھامىلىدارلىق مەزگىلى تەخمىنەن 110 كۈن ئەتراپىدا بولىدۇ.
• تۇغۇت: ھەر قېتىمدا 1 دىن 4 كىچە كۈچۈك تۇغىدۇ. شىر كۈچۈكلىرى تۇغۇلغاندا كۆزى ئېچىلمايدۇ ۋە ئاجىز بولىدۇ.
• بالا بېقىش: بىر توپتىكى چىشى شىرلار بىر-بىرىنىڭ كۈچۈكلىرىنى ئېمىتىپ باقىدۇ. يېڭىدىن ھاكىمىيەتنى تارتىۋالغان يات ئەركەك شىرلار كۆپىنچە ئەھۋالدا ئالدىنقى پادىشاھنىڭ كۈچۈكلىرىنى ئۆلتۈرۈۋېتىدۇ، بۇ ئارقىلىق چىشى شىرلارنىڭ تېزراق كۈيلىشىنى ئىلگىرى سۈرىدۇ.

8. ئىنسانلار بىلەن مۇناسىۋىتى، پايدىلىق ۋە زىيانلىق تەرەپلىرى

• مەدەنىيەت: شىرلار ئىنسانىيەت تارىخىدا كۈچ ۋە ھوقۇقنىڭ سىمۋولى بولۇپ كەلگەن. قەدىمكى مىسىردىن تارتىپ بۈگۈنكى كۈنگىچە ھەيكەللەر، بايراق ۋە گېربلاردا ئىشلىتىلىدۇ.
• ساياھەتچىلىك: ئافرىقا دۆلەتلىرى ئۈچۈن شىرلار ئېكولوگىيىلىك ساياھەتنىڭ مۇھىم مەنبەسى بولۇپ، ئىقتىسادىي قىممىتى يۇقىرى.
• توقۇنۇش: ئىنسانلارنىڭ نوپۇسىنىڭ كۆپىيىشىگە ئەگىشىپ، شىرلارنىڭ ياشاش ماكانى تارىيىپ، ئۆي ھايۋانلىرىغا ۋە بەزىدە ئىنسانلارغا ھۇجۇم قىلىش ئەھۋاللىرى كۆرۈلۈپ تۇرىدۇ.

9. كۈشەندىسى

شىرلار يېمەكلىك زەنجىرىنىڭ چوققىسىدا بولغاچقا، قۇرامىغا يەتكەن شىرلارنىڭ تەبىئىي كۈشەندىسى (يەنى ئۇلارنى ئوۋلاپ يەيدىغان ھايۋان) يوق دېيەرلىك.

• سىرتلان (Hyena): يالغۇز قالغان ياكى قېرىپ قالغان شىرلارغا سىرتلان توپى ھۇجۇم قىلىشى مۇمكىن، ئۇلار دائىم ئوزۇقلۇق تالىشىدۇ.
• ئىنسانلار: شىرلارنىڭ ئەڭ چوڭ دۈشمىنى ئىنسانلاردۇر. قانۇنسىز ئوۋلاش ۋە ياشاش مۇھىتىنىڭ بۇزۇلۇشى شىرلارنىڭ سانىنىڭ ئازىيىپ كېتىشىدىكى ئاساسلىق سەۋەب.

10. باشقا قىزىقارلىق نۇقتىلار

• ھۆركىرەش (Roar): شىرنىڭ ھۆركىرىگەن ئاۋازى ناھايىتى كۈچلۈك بولۇپ، 8 كىلومېتىر يىراقلىقتىنمۇ ئاڭلىنىدۇ.
• كۆرۈش قۇۋۋىتى: شىرلارنىڭ كېچىلىك كۆرۈش قۇۋۋىتى ئىنسانلارنىڭكىدىن 6 ھەسسە ياخشى بولىدۇ.
• سۇ ئۈزۈش: كۆپىنچە مۈشۈك ئائىلىسىدىكى ھايۋانلار سۇنى ياقتۇرمىسىمۇ، زۆرۈر تېپىلغاندا شىرلار سۇ ئۈزەلەيدۇ.
• شىر بىلەن يولۋاسنىڭ پەرقى: يولۋاس ئادەتتە شىردىن ئېغىر ۋە چوڭ كېلىدۇ. يولۋاس يالغۇز ياشايدۇ، شىر توپلىشىپ ياشايدۇ.
• شىرۋاس (Liger): ئەركەك شىر بىلەن چىشى يولۋاسنىڭ چېتىشىشىدىن تۇغۇلغان ئارىلاشما ھايۋان «شىرۋاس» دەپ ئاتىلىدۇ. ئۇ دۇنيادىكى ئەڭ چوڭ مۈشۈك ئائىلىسىدىكى ھايۋان بولۇپ، ھەم شىردىن، ھەم يولۋاستىن يوغان بولىدۇ. ئەمما ئۇلار تەبىئەتتە ئۇچرىمايدۇ، پەقەت ئىنسانلار تەرىپىدىن سۈنئىي چېتىشتۇرۇلىدۇ.
• مەدەنىيەتتىكى ئورنى: ئۇيغۇر ۋە تۈركىي مىللەتلەر مەدەنىيىتىدە شىر — باتۇرلۇق، كۈچ-قۇدرەت ۋە ھاكىمىيەتنىڭ سىمۋولى. شۇڭلاشقا نۇرغۇن كىشىلەرگە «ئارسلان» (شىر دېگەن مەنىدە) دەپ ئىسىم قويۇلىدۇ. تارىختا قاراخانىيلار سۇلالىسىدىكى ھۆكۈمدارلارمۇ ئۆزىنى «ئارسلان خاقان» دەپ ئاتاپ، ئۆزىنىڭ كۈچ-قۇدرىتىنى ئىپادىلىگەن.
• مۇھاپىزەت ئەھۋالى: خەلقئارا تەبىئەتنى قوغداش ئىتتىپاقى (IUCN) نىڭ تىزىملىكىگە ئاساسلانغاندا، شىرلار «ئاجىز» (Vulnerable) تۈرگە كىرگۈزۈلگەن. يەنى ئۇلارنىڭ ياۋايى تەبىئەتتىكى سانى ئازىيىۋاتىدۇ. بولۇپمۇ ياشاش ماكانىنىڭ تارىيىشى ۋە قانۇنسىز ئوۋلاش شىرلار ئۈچۈن ئەڭ چوڭ تەھدىت.

11. كۆپ سورايدىغان سوئاللار:

• شىرلار ئادەم يەمدۇ؟
  ئادەتتە شىرلار ئادەمگە ھۇجۇم قىلمايدۇ، ئەمما يارىلاندۇرۇلغان، قېرىپ قالغان ياكى ئوزۇقلۇق كەمچىل بولغاندا ئادەمگە ھۇجۇم قىلىشى مۇمكىن.
• شىرنىڭ ئۆمرى قانچىلىك؟
  ياۋايى تەبىئەتتە 10-14 يىل ياشايدۇ. ھايۋاناتلار باغچىسىدا 20 يىلدىن ئارتۇق ياشىشى مۇمكىن.
• دەرەخكە يامىشالامدۇ؟
  شىرلار يىلپىزغا ئوخشاش دەرەخكە ئۇستا يامىشالمايدۇ، ئەمما زۆرۈر تېپىلغاندا ئۆمىلەپ چىقالايدۇ.

12. ئىلمىي تۈرگە ئايرىلىشى

تەۋەلىكى: ھايۋاناتلار دۇنياسى
界 Kingdom: 动物界 Animalia

تىپى: خوردىلىق ھايۋانلار تىپى
门 Phylum: 脊索动物门 Chordata

كەنجى تىپى: ئومۇرتقىلىق ھايۋانلار كەنجى تىپى
亚门 Subphylum: 脊椎动物亚门 Vertebrata

سىنىپى: سۈت ئەمگۈچىلەر سىنىپى
纲 Class: 哺乳纲 Mammalia

كەنجى سىنىپى: ھەقىقىي ھايۋانلار كەنجى سىنىپى
亚纲 Subclass: 真兽亚纲 Eutheria

تۈركۈم: گۆشخور ھايۋانلار ئەترىتى
目 Order: 食肉目 Carnivora

كەنجى تۈركۈم: مۈشۈكسىمانلار كەنجى ئەترىتى
亚目 Suborder: 猫型亚目 Feliformia

ئائىلىسى: مۈشۈك ئائىلىسى
科 Family: 猫科 Felidae

ئۇرۇقداش: يىلپىز ئۇرۇقدىشى
属 Genus: 豹属 Panthera

تۈر: شىر
种 Species: 狮 Panthera leo