پىل

قۇرۇقلۇقتىكى گىگانىت مەخلۇق — پىل ۋە ئۇنىڭ ھاياتىي ئالاھىدىلىكلىرى

1. «پىل» نىڭ ئومۇمىي تونۇشتۇرۇلۇشى

پىل — ھازىر يەر شارىدىكى قۇرۇقلۇقتا ياشاۋاتقان ئەڭ چوڭ سۈت ئەمگۈچى ھايۋان بولۇپ، ئۇلارنىڭ غايەت زور گەۋدىسى، ئۇزۇن تۇمشۇقى ۋە يوغان قۇلاقلىرى ئۇلارنى باشقا ھايۋانلاردىن پەرقلىەندۈرۈپ تۇرىدۇ. پىللار ناھايىتى ئەقىللىق، ئىجتىمائىي ھايۋانلار بولۇپ، كۈچلۈك ئەستە تۇتۇش قابىلىيىتى ۋە ئائىلە رىشتىسى بىلەن داڭلىق. ئۇلار ئېكولوگىيەلىك سىستېمىدا ناھايىتى مۇھىم رول ئوينايدىغان بولۇپ، ئورمان ۋە ئوتلاق ئېكولوگىيەسىنىڭ تەڭپۇڭلۇقىنى ساقلاشتا «ئىنژېنېر» لىق رولىنى ئۆتەيدۇ. بۈگۈنكى كۈندە پىللار ئاساسلىقى ئافرىقا ۋە ئاسىيا قىتئەسىدە تارقالغان بولۇپ، تەبىئەت دۇنياسىنىڭ ئەڭ ھەيۋەتلىك سىمۋوللىرىدىن بىرى ھېسابلىنىدۇ.

2. ئاتىلىشى

• ئۇيغۇرچە نامى: پىل
• لاتىنچە ياكى پەننى نامى: Elephantidae
• ئېنگىلىزچە نامى: Elephant
• خەنزۇچە ئىسمى: 象 (Xiàng)

3. تاشقى كۆرۈنۈشى ۋە ئالاھىدىلىكى

پىلنىڭ ئەڭ كۆرۈنەرلىك ئالاھىدىلىكى ئۇنىڭ ئۇزۇن ۋە جانلىق تۇمشۇقى (Trunk) بولۇپ، بۇ ئەزا بۇرۇن بىلەن ئۈستۈنكى لەۋنىڭ بىرىكىشىدىن شەكىللەنگەن. تۇمشۇق نەپەس ئېلىش، پۇراش، سۇ ئىچىش، ئوزۇقلۇق تۇتۇش ۋە ئالاقە قىلىش ئۈچۈن ئىشلىتىلىدۇ. پىللارنىڭ يەنە بىر ئالاھىدىلىكى ئۇلارنىڭ ئۆزگىچە پىل چىشى (Ivory) بولۇپ، بۇ ئەمەلىيەتتە ئۇزارغان كەسمە چىش ھېسابلىنىدۇ؛ ئۇنى يەر كولاش، دەرەخ قوۋزىقىنى سويۇش ۋە قورال سۈپىتىدە ئىشلىتىدۇ. پىللارنىڭ تېرىسى قېلىن ۋە قورۇق-قورۇق بولۇپ، بەدىنىدىكى ئىسسىقلىقنى ساقلاش ياكى تارقىتىشقا ياردەم بېرىدۇ. ئۇلارنىڭ يوغان قۇلاقلىرى شامالپۈركۈگۈچكە ئوخشاش بولۇپ، قان تومۇرلار بىلەن تولغان، بۇ ئارقىلىق بەدەن تېمپېراتۇرىسىنى تەڭشەيدۇ. ئافرىقا پىلىنىڭ قۇلىقى ئاسىيا پىلىنىڭكىدىن كۆرۈنەرلىك چوڭ بولىدۇ.

4. ماكانلىشىش جايلىرى ۋە دۇنيادىكى تارقىلىشى

پىللار ئاساسلىقى ئافرىقا ۋە ئاسىيا قىتئەسىگە تارقالغان بولۇپ، ئوخشىمىغان ئىككى چوڭ تۈرگە بۆلۈنىدۇ: ئافرىقا پىلى ۋە ئاسىيا پىلى. ئافرىقا پىللىرى سەھرايى كەبىرنىڭ جەنۇبىدىكى 37 دۆلەتكە تارقالغان بولۇپ، ئاساسلىقى ساۋاننا ئوتلاقلىرى، زىچ ئورمانلىقلار ۋە بەزى چۆل-جەزىرىلەردە ياشايدۇ. ئاسىيا پىللىرى بولسا ھىندىستان، سىرىلانكا، شەرقىي جەنۇبىي ئاسىيا ۋە جۇڭگونىڭ جەنۇبىدىكى ئىسسىق بەلۋاغ يامغۇرلۇق ئورمانلىرى ۋە چاتقاللىقلاردا ماكانلاشقان. ئۇلار سۇ مەنبەسىگە يېقىن جايلاردا ياشاشنى ياخشى كۆرىدۇ، چۈنكى پىللار ھەر كۈنى زور مىقداردا سۇغا ئېھتىياجلىق بولىدۇ ھەمدە تېرىسىنى ئاپتاپتىن ساقلاش ئۈچۈن پاتقاققا مىلەشنى ياخشى كۆرىدۇ.

5. ئوزۇقلىنىش ئادىتى

پىللار تىپىك ئوتخور (Herbivore) ھايۋانلار بولۇپ، ئۇلارنىڭ ئىشتىھاسى ناھايىتى ئوچۇق. بىر چوڭ پىل كۈنىگە تەخمىنەن 150 كىلوگرامدىن ئارتۇق ئوزۇقلۇق يەيدۇ. ئۇلارنىڭ ئوزۇقلۇق تىزىملىكىدە ھەر خىل ئوت-چۆپلەر، دەرەخ يوپۇرماقلىرى، شاخلار، مېۋىلەر، دەرەخ قوۋزىقى ۋە يىلتىزلار بار. پىللارنىڭ ھەزىم قىلىش سىستېمىسىنىڭ ئۈنۈمى ئانچە يۇقىرى بولمىغاچقا، ئۇلار كۈندىلىك ۋاقتىنىڭ كۆپ قىسمىنى (تەخمىنەن 16-18 سائەت) ئوزۇقلۇق ئىزدەش ۋە يېيىش بىلەن ئۆتكۈزىدۇ. ئۇنىڭدىن باشقا، پىللار كۈنىگە 100 لىتىردىن 200 لىتىرغىچە سۇ ئىچىدىغان بولۇپ، سۇسىز ئۇزۇن مۇددەت ياشىيالمايدۇ.

6. ياشاش ۋە ئۇۋا تۇتۇش ئادىتى

پىللار ئىجتىمائىي ھايۋانلار بولۇپ، «ئۇرۇقچىلىق تۈزۈمى» (Matriarchal) شەكلىدە توپلىشىپ ياشايدۇ. بىر پىل توپى ئادەتتە ئەڭ تەجرىبىلىك ۋە يېشى چوڭ چىشى پىل تەرىپىدىن يېتەكلىنىدۇ، بۇ توپ ئاساسەن چىشى پىللار ۋە ئۇلارنىڭ بالىلىرىدىن تەركىب تاپىدۇ. ئەركەك پىللار بالاغەتكە يەتكەندىن كېيىن (تەخمىنەن 12-15 ياشلاردا) توپتىن ئايرىلىپ چىقىپ، يالغۇز ياكى باشقا ئەركەك پىللار بىلەن كىچىك گۇرۇپپا بولۇپ ياشايدۇ. ئۇلارنىڭ ئۇۋىسى مۇقىم بىر جاي بولماستىن، بەلكى ئوزۇقلۇق ۋە سۇ مەنبەسىنى قوغلىشىپ كۆچۈپ يۈرىدۇ. پىللار ئۆزئارا ئالاقە قىلغاندا ئاۋاز دولقۇنى، تۇمشۇق ھەرىكەتلىرى ۋە ھەتتا ئىنسانلارنىڭ قۇلىقى ئاڭلىيالمايدىغان تۆۋەن چاستوتىلىق ئاۋازلارنى ئىشلىتىدۇ.

7. نەسىللىنىش ۋە كۆپىيىش ئالاھىدىلىكى

پىللار سۈت ئەمگۈچى ھايۋانلار ئىچىدە بوغاز بولۇش مۇددىتى (Gestation period) ئەڭ ئۇزۇن ھايۋان بولۇپ، تەخمىنەن 22 ئاي (يەنى ئىككى يىلغا يېقىن) قورسىقىدا بالا كۆتۈرىدۇ. ئادەتتە بىر قېتىمدا پەقەت بىرلا پىل بوۋاق  تۇغۇلىدۇ، قوشكېزەك تۇغۇلۇش ئىنتايىن كەم ئۇچرايدۇ. يېڭى تۇغۇلغان پىل بوۋاقنىڭ ئېغىرلىقى 100 كىلوگرام ئەتراپىدا بولىدۇ ۋە تۇغۇلۇپ بىرەر سائەت ئىچىدىلا ئۆرە تۇرالايدۇ. پىل بالىلىرى ئانىسىنىڭ سۈتى بىلەن بىر نەچچە يىلغىچە باقىدۇ ۋە پۈتۈن پىل توپى تەرىپىدىن قوغدىلىپ چوڭ قىلىنىدۇ. چىشى پىللار ئادەتتە ھەر 4-5 يىلدا بىر قېتىم كۆپىيىدۇ.

8. ئىنسانلار بىلەن مۇناسىۋىتى، پايدىلىق ۋە زىيانلىق تەرەپلىرى

تارىختىن بۇيان پىللار بىلەن ئىنسانلارنىڭ مۇناسىۋىتى ناھايىتى مۇرەككەپ بولۇپ كەلگەن. بەزى مەدەنىيەتلەردە پىللار مۇقەددەس ھېسابلىنىپ، دىنىي مۇراسىملاردا ۋە ساياھەتچىلىكتە ئىشلىتىلىدۇ. ئاسىيادا پىللار ئىلگىرى ئېغىر يۈكلەرنى توشۇش ۋە ئۇرۇش قورالى سۈپىتىدە ئىشلىتىلگەن. پىللار ئېكولوگىيە ئۈچۈن پايدىلىق، چۈنكى ئۇلار ئۆسۈملۈك ئۇرۇقلىرىنى يىراق جايلارغا تارقىتىدۇ ۋە سۇ مەنبەسى كولاپ باشقا ھايۋانلارغا ياردەم بېرىدۇ. ئەمما، ئىنسانلارنىڭ تېرىلغۇ يەرلىرى پىللارنىڭ ماكانىغا كىرىپ كەتكەندە، پىللار زىرائەتلەرنى ۋەيران قىلىپ، ئىنسانلارغا ھۇجۇم قىلىش ئەھۋاللىرى كۆرۈلىدۇ. ئەڭ چوڭ زىيان — ئىنسانلارنىڭ پىل چىشى ئۈچۈن پىللارنى ۋەھشىيلەرچە ئوۋلىشىدۇر.

9. كۈشەندىسى

چوڭ تىپتىكى قۇرامىغا يەتكەن پىللارنىڭ تەبىئەت دۇنياسىدا تەبىئىي كۈشەندىسى يوق دېيەرلىك، چۈنكى ئۇلارنىڭ غايەت زور گەۋدىسى ۋە كۈچى ھەرقانداق يىرتقۇچ ھايۋاننى قورقۇتىدۇ. لېكىن، يېڭى تۇغۇلغان ياكى كېسەل پىللار شىر، سىرتلان ياكى بۆرىلەرنىڭ ھۇجۇمىغا ئۇچرىشى مۇمكىن. پىللارنىڭ ھەقىقىي ۋە ئەڭ چوڭ كۈشەندىسى — ئىنسانلار. قانۇنسىز ئوۋچىلىق ۋە ماكانلىرىنىڭ ئىنسانلار تەرىپىدىن ئىگىلىۋېلىنىشى سەۋەبىدىن، دۇنيادىكى پىللارنىڭ سانى جىددىي ئازىيىپ كەتمەكتە.

10. باشقا قىزىقارلىق نۇقتىلار

• ئۇنتۇماسلىق: «پىل ھەرگىز ئۇنتۇمايدۇ» دېگەن گەپ راست بولۇپ، ئۇلارنىڭ ئەستە تۇتۇش قابىلىيىتى ناھايىتى كۈچلۈك، ئۇلار نەچچە ئون يىل بۇرۇنقى سۇ مەنبەسىنى ياكى ئۆزىگە ياخشىلىق (ياكى يامانلىق) قىلغان كىشىلەرنى ئەستە تۇتالايدۇ.
• ماتەم تۇتۇش: پىللار ئۆز ھەمراھلىرى ئۆلۈپ كەتسە قايغۇرىدىغان، جەسەت ئەتراپىدا ئايلىنىپ ماتەم تۇتىدىغان ھايۋانلاردۇر.
• سۇ ئۈزۈش: گەرچە بەدىنى ئېغىر بولسىمۇ، پىللار ناھايىتى ئۇستا سۇ ئۈزگۈچىلەر بولۇپ، تۇمشۇقىنى نەپەسلىنىش تۇرۇبىسى قىلىپ ئىشلىتىدۇ.
• يەر تەۋرەشنى سېزىش: ئۇلار پۇتلىرى ئارقىلىق يەر ئاستىدىكى تەۋرىنىشلەرنى ۋە يىراقتىكى گۈلدۈرمامىنى سېزەلەيدۇ.

11. ئىلمىي تۈرگە ئايرىلىشى

تەۋەلىكى: ھايۋاناتلار دۇنياسى
界 Kingdom: 动物界 Animalia

تىپى: خوردىلىق ھايۋانلار تىپى
门 Phylum: 脊索动物门 Chordata

كەنجى تىپى: ئومۇرتقىلىق ھايۋانلار كەنجى تىپى
亚门 Subphylum: 脊椎动物亚门 Vertebrata

سىنىپى: سۈت ئەمگۈچىلەر سىنىپى
纲 Class: 哺乳纲 Mammalia

كەنجى سىنىپى: ھەقىقىي ھايۋانلار كەنجى سىنىپى
亚纲 Subclass: 真兽亚纲 Eutheria

تۈركۈم: تۇمشۇقلۇقلار ئەترىتى
目 Order: 长鼻目 Proboscidea

ئائىلىسى: پىل ئائىلىسى
科 Family: 象科 Elephantidae

ئۇرۇقداش: ئافرىقا پىلى ئۇرۇقدىشى ۋە ئاسىيا پىلى ئۇرۇقدىشى
属 Genus: 非洲象属 (Loxodonta) / 亚洲象属 (Elephas)

تۈر: ئاساسلىق 3 تۈرى مەۋجۇت (ئافرىقا ساۋاننا پىلى، ئافرىقا ئورمان پىلى، ئاسىيا پىلى)
种 Species: 非洲草原象、非洲森林象、亚洲象