نوبېل مۇكاپاتى

نوبېل مۇكاپاتى: ئىنسانىيەتنىڭ ئەڭ ئالىي شەرىپى ھەققىدە بىلىشكە تېگىشلىك بارلىق نەرسىلەر

نوبېل مۇكاپاتى دۇنيادىكى ئەڭ نوپۇزلۇق ۋە شەرەپلىك خەلقئارالىق مۇكاپات بولۇپ، ھەر يىلى فىزىكا، خىمىيە، فىزىئولوگىيە ياكى مېدىتسىنا، ئەدەبىيات، تىنچلىق ۋە ئىقتىساد ئىلمى قاتارلىق ساھەلەردە «ئۆتكەن بىر يىلدا ئىنسانىيەتكە ئەڭ زور مەنپەئەت يەتكۈزگەن» شەخسلەرگە ياكى تەشكىلاتلارغا بېرىلىدۇ. بۇ مۇكاپات ئىلىم-پەننىڭ چوققىسىغا چىققانلار، ئەدەبىيات ئارقىلىق ئىنسان قەلبىنى تەۋرەتكەنلەر ۋە دۇنيا تىنچلىقى ئۈچۈن ئۆزىنى بېغىشلىغانلارغا بېرىلگەن ئەڭ يۈكسەك ئېتىراپنامىدۇر.

ئۇيغۇرچە / Uyghurche : نوبېل مۇكاپاتى
ئىنگىلىزچە / English : Nobel Prize
تۈركچە / Türkçe : Nobel ödülü
خەنزۇچە / 汉语 : 诺贝尔奖

ئالفرېد نوبېلنىڭ ۋەسىيىتى: مۇكاپاتنىڭ كېلىپ چىقىشى ۋە تارىخى

نوبېل مۇكاپاتىنىڭ ئىجادچىسى شىۋىتسىيەلىك خىمىك، ئىنژېنېر، كەشپىياتچى ۋە سانائەتچى ئالفرېد نوبېل (1833-1896) دۇر. ئۇ دىنامىتنى كەشىپ قىلغان بولۇپ، ھاياتىدا 355 تۈرلۈك پاتېنتقا ئېرىشىپ، غايەت زور بايلىق توپلىغان. رىۋايەت قىلىنىشىچە، 1888-يىلى ئۇنىڭ ئىنىسى لۇدۋىگ ۋاپات بولغاندا، بىر فىرانسىيە گېزىتى خاتا ھالدا ئالفرېد نوبېلنى ئۆلدى دەپ ئويلاپ، «ئۆلۈم سودىگىرى ۋاپات بولدى» سەرلەۋھىلىك خەۋەر ئېلان قىلغان. بۇ خەۋەر نوبېلغا قاتتىق تەسىر قىلىپ، ئۇنى ئۆزىنىڭ كەلگۈسىدە ئىنسانىيەتكە قانداق مىراس قالدۇرۇش ھەققىدە چوڭقۇر ئويلىنىشقا ئۈندىگەن.

شۇنىڭ بىلەن، ئۇ 1895-يىلى 11-ئاينىڭ 27-كۈنى پارىژدا ئۆزىنىڭ ئاخىرقى ۋەسىيىتىنى ئىمزالىغان. ئۇ ۋەسىيىتىدە ئۆزىنىڭ 31 مىليون شىۋىتسىيە كرونىغا يېقىن غايەت زور مىراسىنىڭ 94% ىنى ئىشلىتىپ، بىر فوند قۇرۇشنى ۋە بۇ فوندنىڭ يىللىق ئۆسۈمىنى ئىنسانىيەتكە زور تۆھپە قوشقان شەخسلەرگە مۇكاپات سۈپىتىدە بېرىشنى تەلەپ قىلغان. بۇ ۋەسىيەت دەسلەپتە ئۇنىڭ ئائىلىسى ۋە شىۋىتسىيە ھۆكۈمىتىنىڭ قارشىلىقىغا ئۇچرىغان بولسىمۇ، ئاخىرىدا ئىجرا قىلىنىپ، 1900-يىلى نوبېل فوندى رەسمىي قۇرۇلغان. تۇنجى قېتىملىق نوبېل مۇكاپاتى 1901-يىلى 12-ئاينىڭ 10-كۈنى، يەنى ئالفرېد نوبېلنىڭ ۋاپاتىنىڭ بەش يىللىق خاتىرە كۈنىدە تارقىتىلغان.

نوبېل مۇكاپاتىنىڭ تۈرلىرى: ئالتە ساھەدىكى ئابروي

نوبېلنىڭ ۋەسىيىتىگە ئاساسەن، مۇكاپات بەش ساھەدە بېرىلىدۇ. كېيىنچە ئىقتىساد ئىلمى مۇكاپاتى قوشۇلۇپ، ھازىرقى ئالتە تۈرگە يەتكەن:

1. فىزىكا مۇكاپاتى: فىزىكا ساھەسىدە ئەڭ مۇھىم كەشپىيات ياكى ئىجادىيەتنى روياپقا چىقارغان ئالىمغا بېرىلىدۇ.
2. خىمىيە مۇكاپاتى: خىمىيە ساھەسىدە ئەڭ مۇھىم كەشپىيات ياكى تەرەققىياتنى ئېلىپ كەلگەن ئالىمغا بېرىلىدۇ.
3. فىزىئولوگىيە ياكى مېدىتسىنا مۇكاپاتى: فىزىئولوگىيە ياكى مېدىتسىنا ساھەسىدە ئەڭ مۇھىم كەشپىياتنى قىلغان ئالىمغا بېرىلىدۇ.
4. ئەدەبىيات مۇكاپاتى: ئەدەبىيات ساھەسىدە «ئىنسانپەرۋەرلىك يۆنىلىشىدىكى ئەڭ كۆزگە كۆرۈنگەن ئەسەر» نى ئىجاد قىلغان يازغۇچىغا بېرىلىدۇ.
5. تىنچلىق مۇكاپاتى: مىللەتلەر ئوتتۇرىسىدىكى دوستلۇقنى ئىلگىرى سۈرۈش، ئۇرۇشنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋە دۇنيا تىنچلىقى ئۈچۈن ئەڭ زور تۆھپە قوشقان شەخس ياكى تەشكىلاتقا بېرىلىدۇ.
6. ئىقتىساد ئىلمى مۇكاپاتى: بۇ مۇكاپاتنىڭ رەسمىي نامى «ئالفرېد نوبېلنى خاتىرىلەش ئۈچۈن شىۋىتسىيە مەركىزىي بانكىسى ئىقتىساد ئىلمى مۇكاپاتى» بولۇپ، نوبېلنىڭ ئەسلى ۋەسىيىتىدە يوق. ئۇ 1968-يىلى شىۋىتسىيە مەركىزىي بانكىسىنىڭ 300 يىللىقىنى خاتىرىلەش مۇناسىۋىتى بىلەن تەسىس قىلىنغان ۋە تۇنجى قېتىم 1969-يىلى تارقىتىلغان.

شەرەپكە ئېرىشىش يولى: نامزات كۆرسىتىش ۋە تاللاش جەريانى

نوبېل مۇكاپاتىغا ئېرىشىش جەريانى ئىنتايىن ئۇزۇن، مۇرەككەپ ۋە قاتتىق مەخپىيەتچىلىك ئاستىدا ئېلىپ بېرىلىدۇ.

• نامزات كۆرسىتىش: ھەر يىلى 9-ئايدا، نوبېل كومىتېتلىرى دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىكى مىڭلىغان لاياقەتلىك شەخسلەرگە (مەسىلەن، ئۇنىۋېرسىتېت پروفېسسورلىرى، ئاكادېمىكلار، ئىلگىرىكى نوبېل مۇكاپاتىغا ئېرىشكۈچىلەر، ھۆكۈمەت ئەزالىرى) نامزات كۆرسىتىش تەكلىپنامىسى ئەۋەتىدۇ. شەخسلەر ئۆزىنى نامزات قىلىپ كۆرسىتەلمەيدۇ. نامزات كۆرسىتىشنىڭ ئاخىرقى چېكى كېيىنكى يىلى 1-ئاينىڭ 31-كۈنى.
• باھالاش: ھەر بىر مۇكاپات تۈرى ئۈچۈن مەخسۇس نوبېل كومىتېتى قۇرۇلغان بولۇپ، ئۇلار كەلگەن نامزاتلارنى ئەستايىدىل تەكشۈرۈپ، باھالايدۇ ۋە مارتتىن مايغىچە بولغان ئارىلىقتا دەسلەپكى نامزاتلار تىزىملىكىنى تەييارلايدۇ.
• بېكىتىش: يازدا، كومىتېتلار مۇتەخەسسىسلەرنىڭ ياردىمى بىلەن دوكلاتلارنى تەييارلاپ، مۇكاپات بېرىدىغان ئاكادېمىيەلەرگە سۇنىدۇ. ئاكادېمىيەلەر ئۆكتەبىر ئېيىنىڭ بېشىدا كۆپچىلىك بېلەت تاشلاش ئارقىلىق ئاخىرقى مۇكاپاتقا ئېرىشكۈچىلەرنى بېكىتىدۇ ۋە شۇ ھامان ئېلان قىلىدۇ.
• مەخپىيەتچىلىك: نامزاتلارنىڭ تىزىملىكى ۋە باھالاش جەريانىغا ئائىت بارلىق ئۇچۇرلار 50 يىلغىچە مۇتلەق مەخپىي تۇتۇلىدۇ.

مۇكاپات تارقىتىدىغان ئورگانلار: نوبېل مىراسلىرىنىڭ قوغدىغۇچىلىرى

ھەر بىر مۇكاپاتنى باھالاش ۋە تارقىتىش ۋەزىپىسىنى ئوخشىمىغان ئورگانلار ئۈستىگە ئالىدۇ:

• شىۋىتسىيە خانلىق پەنلەر ئاكادېمىيەسى: فىزىكا، خىمىيە ۋە ئىقتىساد ئىلمى مۇكاپاتىنى بېكىتىدۇ.
• كارولىنسكا ئىنىستىتۇتى نوبېل مەجلىسى: فىزىئولوگىيە ياكى مېدىتسىنا مۇكاپاتىنى بېكىتىدۇ.
• شىۋىتسىيە ئاكادېمىيەسى: ئەدەبىيات مۇكاپاتىنى بېكىتىدۇ.
• نورۋېگىيە نوبېل كومىتېتى: تىنچلىق مۇكاپاتىنى بېكىتىدۇ. بۇ كومىتېت نورۋېگىيە پارلامېنتى تەرىپىدىن تەيىنلەنگەن بەش ئەزادىن تەركىب تاپىدۇ. نوبېلنىڭ ۋەسىيىتىدە تىنچلىق مۇكاپاتىنىڭ نورۋېگىيە تەرىپىدىن بېرىلىشىنى بەلگىلىشى ئەينى ۋاقىتتىكى شىۋىتسىيە-نورۋېگىيە بىرلەشمىسىنىڭ سىياسىي مۇھىتى بىلەن مۇناسىۋەتلىك.

شانلىق مۇراسىم ۋە مۇكاپاتنىڭ تەركىبى

مۇكاپات تارقىتىش مۇراسىمى ھەر يىلى 12-ئاينىڭ 10-كۈنى، يەنى ئالفرېد نوبېلنىڭ ۋاپات بولغان خاتىرە كۈنىدە، ئىككى ئوخشىمىغان جايدا ئۆتكۈزۈلىدۇ:

• ستوكھولم: فىزىكا، خىمىيە، مېدىتسىنا، ئەدەبىيات ۋە ئىقتىساد مۇكاپاتىغا ئېرىشكۈچىلەر شىۋىتسىيەنىڭ پايتەختى ستوكھولمدا ئۆتكۈزۈلگەن كاتتا مۇراسىمدا شىۋىتسىيە پادىشاھىنىڭ قولىدىن مۇكاپاتىنى تاپشۇرۇۋالىدۇ.
• ئوسلو: نوبېل تىنچلىق مۇكاپاتى نورۋېگىيەنىڭ پايتەختى ئوسلودا ئۆتكۈزۈلۈپ، مۇكاپاتقا ئېرىشكۈچى نورۋېگىيە نوبېل كومىتېتىنىڭ رەئىسى تەرىپىدىن مۇكاپاتلىنىدۇ.

ھەر بىر مۇكاپاتقا ئېرىشكۈچى تۆۋەندىكى ئۈچ نەرسىنى تاپشۇرۇۋالىدۇ:

1. نوبېل ئالتۇن مېدالى: ھەر بىر مېدال 18K لىق ئالتۇندىن ياسالغان بولۇپ، ئۈستىگە ئالفرېد نوبېلنىڭ سۈرىتى ئويۇلغان.
2. نوبېل دىپلومى: ھەر بىر دىплом مۇكاپاتقا ئېرىشكۈچى ئۈچۈن ئالاھىدە لايىھەلەنگەن، ئۆزگىچە بىر سەنئەت ئەسىرى ھېسابلىنىدۇ.
3. مۇكاپات پۇلى: مۇكاپات سوممىسى نوبېل فوندىنىڭ يىللىق كىرىمىگە قاراپ ئۆزگىرىپ تۇرىدۇ. يېقىنقى يىللاردىن بۇيان ھەر بىر مۇكاپاتنىڭ سوممىسى 10 مىليون شىۋىتسىيە كرونى (تەخمىنەن 1 مىليون ئامېرىكا دوللىرى) ئەتراپىدا بولۇۋاتىدۇ. ئەگەر بىر مۇكاپاتقا ئىككى ياكى ئۈچ كىشى ئورتاق ئېرىشسە، مۇكاپات پۇلى ئۆزئارا تەقسىملىنىدۇ.