دۇنيادىكى يوقىلىش گىردابىغا بېرىپ قالغان تىلدا ھازىر پەقەت بىرلا ئادەم سۆزلىيەلەيدىكەن

20 مىڭ يىلدىن ئارتۇق تارىخقا ئىگە بىر تىل يوقىلىپ كېتىش خەۋپىگە دۇچ كەلمەكتە. N|uu تىلى (تەلەپپۇزىدا «N» بىلەن «uu» ئارىسىدا چېكىلدىما ئاۋاز چىقىرىلىدۇ) دۇنيادىكى ئەڭ خەتەرلىك تىل بولۇپ، ھازىر پەقەت بىرلا ئادەم – ئوما كاترىنا ئېساۋ (Ouma Katrina Esau) بۇ تىلنى راۋان سۆزلىيەلەيدۇ.

بۇ تىل سان خەلقىدىن كەلگەن بىر چېكىلدىما تىل بولۇپ، سان خەلقى (San people) جەنۇبىي ئافرىقىدىكى يەرلىك ئوۋچى-يىغىۋالغۇچى مەدەنىيىتىنىڭ ئەزالىرىدۇر. ئۇنىڭ كېلىپ چىقىشى كالخارىنىڭ جەنۇبىدىكى ǂKhomani خەلقىدىن بولۇپ، بۇ رايون ھازىرقى بوتسۋانا، نامىبىيە ۋە جەنۇبىي ئافرىقا چېگرىسىغا جايلاشقان.

بۇ تىلنىڭ تارىختا يازما ئىسپاتى ناھايىتى ئاز، چۈنكى ئۇ ئاساسلىقى ئاغزاكى تىل ھېسابلىنىدۇ. 19-ئەسىردە ئەنگىلىيە ئىمپېرىيىسى ئافرىقىنى مۇستەملىكە قىلىش مەقسىتىدە كەلگەندە، بۇ تىلنى ئىشلەتكەن كىشىلەرنى ئۇرۇپ، ھەتتا ئۆلتۈرگەن. بۇ ئەھۋال تىلنىڭ يوشۇرۇن ھالەتكە ئۆتۈشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىپ، نۇرغۇن كىشىلەرنىڭ ئۇنى ئاممىۋى سورۇنلاردا سۆزلەشنى خالىماسلىقىغا سەۋەب بولغان. 1990-يىللارغا كەلگەندە، جەمئىيەتشۇناس-تىلشۇناس دوكتور نايجېل كراۋخال ۋە بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى بۇ تىلنى قايتىدىن يورۇقلۇققا چىقىرىش ئۈچۈن تىرىشچانلىق كۆرسەتكەن.

شۇ چاغدا جەمئىي 25 ئادەم ئۆزلىرىنىڭ N|uu تىلىنى راۋان سۆزلىيەلەيدىغانلىقىنى ئېيتقان، ئەمما 2021-يىلى 12-ئايغا كەلگەندە، پەقەت ئېساۋلا قالغان.

«ئافرىقا تىلى African Tongue» جەنۇبىي ئافرىقىدىكى Ju، Tuu ۋە Khoe قاتارلىق يوقىلىش گىردابىدىكى تىللارنى سۆزلىگۈچىلەر بىلەن ھەمكارلىشىپ، ئىجادىي ۋە مائارىپ ماتېرىياللىرىنى ئىشلەپچىقىرىدىغان كەسپىي تىلشۇناسلىق مەسلىھەتچىلىك ئورگىنىدۇر. بۇ تەشكىلاتنىڭ تىلشۇناسى ۋە مۇدىرى، دوكتور كېررىي جونس IFLScience غا بۇ تىلنىڭ تارىخىنى تەپسىلىي بايان قىلىپ مۇنداق دېدى: «90-يىللار زور بۇرۇلۇش نۇقتىسى بولۇپ، كىشىلەر ئۆزلىرىنى بىخەتەر ھېس قىلىپ ئوتتۇرىغا چىقىشقا باشلىدى».

ئۇ يەنە مۇنداق دېدى: «بۇ ياشانغان كىشىلەر ئوتتۇرىغا چىقىپ، ‹قاراڭلار، مەن قانداقلا بولمىسۇن يېقىندا ئۆلىمەن، شۇڭا ھېچقىسى يوق. مەن سىلەرگە شۇنى ئېيتاي: مەن سان قەۋمىدىن. مەن بۇنى ئىسپاتلىيالايمەن، چۈنكى مەن يەنىلا بۇ تىلنى سۆزلىيەلەيمەن› دېيىشتى. بۇ تىل ئۇلارنىڭ كىملىكىنى ئىسپاتلاشتىكى ئاچقۇچقا ئايلاندى».

«كىشىلەر ئىلگىرى جەنۇبىي ئافرىقا، نامىبىيە ۋە بوتسۋانا ئارىسىدىكى رايوندا ئەركىن ھەرىكەت قىلاتتى. ئاندىن تۇيۇقسىز، بۇ كىشىلەر كېلىپ رىشاتكىلارنى تىكلەپ، كىملىك ۋە پاسپورت بولۇشى كېرەكلىكىنى ئېيتتى. بۇ بىر خىل مەنىدىن ئېيتقاندا، يوقىلىشنىڭ باشلىنىشى ئىدى، چۈنكى ئۇ كىشىلەرنى ئايرىشقا باشلىدى. ئۇلارنىڭ ئائىلىلىرى پارچىلىنىپ كەتتى».

بۇ تىلنى جانلاندۇرۇش ئۈچۈن، ئېساۋ ( Esau ) نەۋرىسىگە بۇ تىلنى ئۆگەتتى ھەمدە دوكتور جونس بىلەن ھەمكارلىشىپ N|uu تىلىنىڭ رەقەملىك لۇغىتىنى ئىشلەپ چىقتى. ماي ئېيىدىن بۇيان، بۇ تىل نەچچە ئون يىلدىن كېيىن تۇنجى قېتىم ياش ئەۋلادلارغا ئۆگىتىلىشكە باشلىدى. ئېساۋ يەرلىك مەكتەپلەرنى زىيارەت قىلىپ، بالىلارغا چېكىلدىما تىلنىڭ ئاساسلىرىنى ئۆگەتمەكتە.

دوكتور جونس مۇنداق دەپ قوشۇمچە قىلدى: «ئۇنىڭ نەۋرىسى كلاۋدىيا بۇ تىلنى سۆزلىيەلەيدۇ. گەرچە راۋان بولمىسىمۇ، قوشۇمچە تىل سۈپىتىدە سۆزلەيدۇ. ئەمما ئۇ ساۋاتلىق، ئوما كاترىنا بولسا ساۋاتسىز، شۇڭا ئىككىسىنىڭ بىرىكىشى ياخشى ھەمكارلىشىش بولدى».

خەۋەر مەنبەسى: unilad.com