دىنوزاۋۇر

دىنوزاۋۇرلار (ئىنگلىزچە: Dinosaurs) يەر يۈزىدە تەخمىنەن 230 مىليون يىل ئىلگىرى پەيدا بولغان ۋە 66 مىليون يىلغىچە ھۆكۈم سۈرگەن قەدىمكى سۈت ئەمگۈچى ھايۋانلار گۇرۇھىدۇر. بۇ غەيرىي ھايۋانلار تاشقى كۆرۈنۈشى، چوڭ-كىچىكلىكى ۋە ياشاش ئادىتى جەھەتتە كۆپ خىل بولۇپ، بەزىلىرى زور بەدەنلىك گۆشخورلار بولسا، يەنە بەزىلىرى كىچىك، پەيلىك ئۆسۈملۈك يەيدىغان تۈرلەر ئىدى.

رەسىم مەنبەسى: By J. Spencer, Tadek Kurpaski, Daderot, Gary Todd, Domser, Captmondo. Collage by Matthew Martyniuk – File:Louisae.jpg, http://commons.wikimedia.org/wiki/File:DNMH_Edmontosaurus.jpg, http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Museum_of_Science,_Boston,_MA_-_IMG_3203.JPG, http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Stegosaurus_Senckenberg.jpg, http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Skelett_von_Gastonia.JPG, http://commons.wikimedia.org/wiki/File:MicroraptorGui-PaleozoologicalMuseumOfChina-May23-08.jpg, CC BY-SA 3.0, Link

دىنوزاۋۇرلار دېگەن نېمە؟

دىنوزاۋۇرلار سۈرگە ھايۋانلار (Reptilia) سىنىپىغا تەۋە بولۇپ، تۇخۇم تۇغۇش ئارقىلىق كۆپەيگەن. ئۇلار مېزوزوئىك دەۋرىدە (تەخمىنەن 252 مىليون يىلدىن 66 مىليون يىلغىچە) يەر يۈزىدە ياشىغان بولۇپ، بۇ مەزگىل تىرىئاس، يۇرا ۋە بور دەۋرلىرىگە بۆلۈنىدۇ. دىنوزاۋۇرلارنىڭ تۈرلىرى ئىنتايىن كۆپ بولۇپ، ھازىرغىچە 1000 دىن ئارتۇق تۈرى بايقالغان، لېكىن ئالىملار يەنە نۇرغۇن تۈرلەرنىڭ تېخى بايقالمىغانلىقىنى پەرەز قىلىدۇ.

ئۇيغۇرچە / Uyghurche : دىنوزاۋۇر
ئىنگىلىزچە / English : Dinosaur
تۈركچە / Türkçe : Dinozor
خەنزۇچە / 汉语 : 恐龙

دىنوزاۋۇرلارنىڭ تۈرلىرى

1. گۆشخور دىنوزاۋۇرلار: مەسىلەن، Tyrannosaurus rex(T-Rex) ياكى Velociraptor دەپ ئاتالغان زور گۆشخورلار. بۇلار تېز ھەرىكەت قىلىدىغان، كۈچلۈك چىش ۋە تىرناقلىرى بىلەن تونۇلغان.
2. ئۆسۈملۈك يەيدىغان دىنوزاۋۇرلار: مەسىلەن، Triceratopsۋە Brontosaurus قاتارلىقلار. بۇلار كۆپىنچە زور بەدەنلىك، ئۇزۇن بويۇنلۇق بولۇپ، دەرەخ يوپۇرماقلىرىنى يەيتتى.
3. ھەم گۆش ھەم ئۆسۈملۈك يەيدىغانلار: بەزى دىنوزاۋۇرلار ھەر خىل يېمەكلىكلەرنى يەيدىغان بولۇپ، Oviraptorبۇنىڭ بىر مىسالىدۇر.

دىنوزاۋۇرلارنىڭ چوڭ-كىچىكلىكى

دىنوزاۋۇرلارنىڭ چوڭلۇقى كىچىك قۇشلاردەك (مەسىلەن، Microraptor, تەخمىنەن 1 مېتىر) بولغاندىن تارتىپ، زور تەنلىك ھايۋانلارغىچە (مەسىلەن، Argentinosaurus, 30-40 مېتىر ئۇزۇنلۇقتا) ئوخشىمايدۇ. بۇ كۆپ خىللىق ئۇلارنىڭ ياشاش مۇھىتىغا ماسلىشىش ئىقتىدارىنى كۆرسىتىدۇ.

دىنوزاۋۇرلار ھەقىقەتەن بولغانمۇ؟

ھەئە، دىنوزاۋۇرلار ھەقىقەتەن يەر يۈزىدە ياشىغان. بۇنىڭ ئىسپاتى قەدىمكى فوسسىللار (تاشلانمىلار)، سۆڭەك قالدۇقلىرى ۋە ئىزلار ئارقىلىق تەكشۈرۈلگەن. دىنوزاۋۇرلارنىڭ بولغانلىقى پەقەت بىر پەرەز ئەمەس، بەلكى قاتتىق ئىلمىي دەلىللەر بىلەن تەمىنلەنگەن:

دىنوزاۋۇرلارنىڭ بولغانلىقى قانداق ئىسپاتلاندى؟

1. فوسسىللار: دىنوزاۋۇرلارنىڭ سۆڭەكلىرى، تۇخۇملىرى ۋە ھەتتا تېرىسىنىڭ ئىزلىرى قاتتىق تاشلار ئىچىدە ساقلىنىپ قالغان. بۇ فوسسىللار پالېئونتولوگىيە (قەدىمكى ھايات تەتقىقاتى) ئارقىلىق تەتقىق قىلىنىدۇ.
2. ئىزلار: دىنوزاۋۇرلارنىڭ قەدىمكى لاي ياكى تاشلار ئۈستىدە قالدۇرغان پۇت ئىزلىرى تېپىلغان. بۇ ئىزلار ئۇلارنىڭ ياشاش شەكلى ۋە ھەرىكەتچانلىقىنى چۈشىنىشكە ياردەم بەردى.
3. كېمىكالىك تەھلىل: سۆڭەكلەردىكى كاربون-14 ۋە باشقا ئىزوتوپلارنى تەھلىل قىلىش ئارقىلىق، ئۇلارنىڭ ياشى ئېنىق بېكىتىلدى.
4. قۇشلار بىلەن مۇناسىۋەت: ھازىرقى زامان قۇشلىرى (مەسىلەن، توخۇ ياكى كەرگە) دىنوزاۋۇرلارنىڭ تارماق تۈرى دەپ قارىلىدۇ. مەسىلەن، Archaeopteryxدەپ ئاتالغان تۈر دىنوزاۋۇرلار بىلەن قۇشلارنىڭ ئوتتۇرىسىدىكى كۆۋرۈك ھېسابلىنىدۇ.

دىنوزاۋۇرلار دۇنيانىڭ قايسى قىسمىدا كۆپرەك تېپىلدى؟

دىنوزاۋۇرلارنىڭ فوسسىللىرى دۇنيانىڭ ھەممە قىتئەلىرىدە تېپىلغان، چۈنكى قەدىمكى دەۋردە يەر يۈزى پانگېئا دەپ ئاتالغان بىر چوң قۇرۇقلۇق بولۇپ، دىنوزاۋۇرلار ھەر جايدا تارقالغان. بىراق، بەزى جايلاردا تېخىمۇ كۆپ فوسسىل بايقالغان:

1. شىمالىي ئامېرىكا: ئامېرىكا بىلەن كانادادا T-Rexۋە Triceratops قاتارلىق دىنوزاۋۇرلارنىڭ سۆڭەكلىرى كۆپلەپ تېپىلغان. مەسىلەن، مونتانا ۋە يۇتا شىتاتلىرى فوسسىل بايلىقى بىلەن داڭلىق.
2. جەنۇبىي ئامېرىكا: ئارگېنتىنا ۋە بىرازىلىيەدە Argentinosaurusۋە Spinosaurus دەك زور دىنوزاۋۇرلار تېپىلغان.
3. ياۋروپا: ئەنگلىيە، پورتۇگالىيە ۋە گېرمانىيەدە Stegosaurusۋە Allosaurus قاتارلىق تۈرلەرنىڭ قالدۇقلىرى بايقالغان.
4. ئاسىيا: جۇڭگو ۋە موڭغۇلىيە دىنوزاۋۇرفوسسىللىرىنىڭ مەركىزى بولۇپ، Velociraptor ۋە Oviraptor دەك تۈرلەر گوبى قۇملۇقىدا تېپىلغان.
5. ئافرىقا: مىسىر ۋە ماراكەشتە Spinosaurusۋە باشقا سۇدا ياشايدىغان دىنوزاۋۇرلار تېپىلغان.
6. ئانتاركتىكا: ھەتتا بۇ مۇز قاپلىغان قىتئەدىمۇ دىنوزاۋۇرلارنىڭ قالدۇقلىرى بايقالغان، بۇ قەدىمكى دەۋردە بۇ يەرنىڭ تېخى مۇزدەك ئەمەسلىكىنى كۆرسىتىدۇ.

دىنوزاۋۇرلارنىڭ ئالاھىدىلىكلىرى

دىنوزاۋۇرلارنىڭ ياشاش شەكلى ۋە تاشقى قىياپىتى ئۇلارنى باشقا ھايۋانلاردىن پەرقلەندۈرىدۇ:

• تاشقى قىياپىتى: كۆپىنچە دىنوزاۋۇرلارنىڭ بويۇن، دۇم ۋە پۇت-قوللىرى ئۇزۇن ياكى قىسقا بولۇپ، بەزىلىرىنىڭ پەيلىرى (مەسىلەن، Archaeopteryx) ياكى سۆڭەك تاختىلىرى (مەسىلەن، Stegosaurus) بولغان.
• كۆپىيىشى: دىنوزاۋۇرلار تۇخۇم تۇغۇپ كۆپەيگەن. تۇخۇم فوسسىللىرى تېپىلىپ، ئۇلارنىڭ بالىلىرىنى قانداق بېقىدىغانلىقى تەتقىق قىلىنغان.
• ياشاش مۇھىتى: قۇرۇقلۇقتا ياشايدىغانلاردىن باشقا، سۇدا ياشايدىغان (Ichthyosaurus) ۋە ھاۋادا ئۇچىدىغان (Pterodactyl) تۈرلىرىمۇ بار ئىدى.

دىنوزاۋۇرلار نېمىشقا يوق بولدى؟

دىنوزاۋۇرلارنىڭ يوق بولۇشى تەخمىنەن 66 مىليون يىل ئىلگىرى يەرگە چوڭ بىر مېتېئور سوقۇلۇشى بىلەن مۇناسىۋەتلىك دەپ قارىلىدۇ. بۇ ۋەقە كرېتاس-پالېئوگېن يوق بولۇش ۋەقەسى دەپ ئاتىلىدۇ. مېتېئورنىڭ تەسىرىدە يەر يۈزىدە غايەت زور چاڭ-توزان كۆتۈرۈلۈپ، قۇياش نۇرى توسۇلۇپ، ئۆسۈملۈكلەر قۇرۇپ كەتكەن. نەتىجىدە، يېمەكلىك زەنجىرى بۇزۇلۇپ، دىنوزاۋۇرلارنىڭ كۆپ قىسمى يوق بولغان. بىراق، بەزى كىچىك تۈرلەر (مەسىلەن، پەيلىك دىنوزاۋۇرلار) تەدرىجىي تەرەققىي قىلىپ، ھازىرقى قۇشلارغا ئايلانغان دەپ پەرەز قىلىنىدۇ.