يولۋاس

ئورمان شاھى: يولۋاس ھەققىدە

1. «يولۋاس» نىڭ ئومۇمىي تونۇشتۇرۇلۇشى

يولۋاس — مۈشۈك ئائىلىسىدىكى ئەڭ چوڭ ۋە ئەڭ كۈچلۈك يىرتقۇچ ھايۋان بولۇپ، ئاسىيا قىتئەسىگە خاس تۈردۇر. ئۇ ئۆزىنىڭ ھەيۋەتلىك تاشقى كۆرۈنۈشى، كۈچلۈك مۇسكۇللىرى ۋە ئۆزگىچە سىزىقچىلىرى بىلەن تونۇلغان. تەبىئەت دۇنياسىدا ئۇ يېمەكلىك زەنجىرىنىڭ ئەڭ چوققىسىدا تۇرىدىغان ئەڭ كۈچلۈك يىرتقۇچ (Apex Predator) ھېسابلىنىدۇ. يولۋاسلار كۆپىنچە «ئورمان شاھى» دەپ تەرىپلىنىدۇ ۋە نۇرغۇنلىغان خەلقلەرنىڭ (جۈملىدىن ئۇيغۇرلارنىڭ) ئەپسانە-رىۋايەتلىرىدە كۈچ، قۇدرەت ۋە باتۇرلۇقنىڭ سىمۋولى قىلىپ تەسۋىرلىنىدۇ.

2. ئاتىلىشى

• ئۇيغۇرچە نامى: يولۋاس
• لاتىنچە ياكى پەننى نامى: Panthera tigris
• ئېنگىلىزچە نامى: Tiger
• ياپونچە ئاتىلىشى: トラ (Tora)
• تۈركچە ئاتىلىشى: Kaplan
• خەنزۇچە ئىسمى ۋە پىنيىن: 老虎 (Lǎohǔ)

3. تاشقى كۆرۈنۈشى ۋە ئالاھىدىلىكى

يولۋاسنىڭ تاشقى كۆرۈنۈشى ئىنتايىن ھەيۋەتلىك بولۇپ، تۆۋەندىكىدەك ئالاھىدىلىكلەرگە ئىگە:

• تېرىسى ۋە رەڭگى: ئادەتتە قىزغۇچ سېرىق ياكى ئاپېلسىن رەڭلىك تۈكلەر بىلەن قاپلانغان بولۇپ، ئۈستىدە تىك قارا سىزىقچىلار (Stripes) بار. بۇ سىزىقچىلار خۇددى ئىنسانلارنىڭ بارماق ئىزىغا ئوخشاش، ھەر بىر يولۋاسنىڭ سىزىقچىسى ئۆزگىچە بولىدۇ، بىر-بىرىنى تەكرارلىمايدۇ. قورسىقى ۋە يۈزىنىڭ بەزى قىسىملىرى ئاق رەڭدە بولىدۇ.
• بەدەن قۇرۇلمىسى: يولۋاسنىڭ گەۋدىسى ناھايىتى زور، مۇسكۇللىرى تەرەققىي قىلغان. ئەركەك يولۋاسلارنىڭ ئېغىرلىقى تۈرىگە قاراپ 90 كىلوگرامدىن 300 كىلوگرامغىچە (سىبىرىيە يولۋىسى ئەڭ چوڭى) بولىدۇ.
• چىش ۋە تىرناق: ئۇلارنىڭ ئوۋنى چىشلەپ ئۆلتۈرىدىغان يوغان ۋە ئۆتكۈر ئېزىق چىشلىرى، شۇنداقلا يىغىۋېلىشقا بولىدىغان ئۆتكۈر تىرناقلىرى بار.

4. ماكانلىشىش جايلىرى ۋە دۇنيادىكى تارقىلىشى

يولۋاسلار تارىختا غەربىي ئاسىيادىن تارتىپ پۈتۈن شەرققىچە كەڭ تارقالغان بولسىمۇ، ھازىر ئۇلارنىڭ ياشاش دائىرىسى كىچىكلەپ كەتتى.

• ئاساسلىق ماكانلىرى: ھىندىستان يېرىم ئارىلى، شەرقىي جەنۇبىي ئاسىيا، خىتاينىڭ بەزى جايلىرى ۋە رۇسىيەنىڭ يىراق شەرقىي قىسمى (سىبىرىيە).
• ياشاش مۇھىتى: يولۋاسلارنىڭ ياشاش مۇھىتى ناھايىتى كۆپ خىل. ئۇلار ئىسسىق بەلۋاغ يامغۇرلۇق ئورمانلىرى، سازلىقلار (مانگروۋ ئورمىنى)، ئېگىز تاغلىق رايونلار ۋە قارلىق تەيگا ئورمانلىرى (Taiga) دا ياشىيالايدۇ.
• يولۋاسلار زىچ ئورمانلىق ۋە سۇ مەنبەسى بار جايلارنى ياخشى كۆرىدۇ، چۈنكى بۇنداق يەرلەردە يوشۇرۇنۇش ۋە ئوۋ ئوۋلاش ئاسان.

5. ئوزۇقلىنىش ئادىتى

يولۋاسلار تىپىك گۆشخور ھايۋانلاردۇر.

• ئاساسلىق ئولجىلىرى: چوڭ تىپتىكى تۇياقلىق ھايۋانلار، مەسىلەن: ياۋا توڭگۇز، سۇ كالىسى، بۇغا، مۈڭگۈزلۈك كېيىك ۋە ھەر خىل ئوتخور ھايۋانلار.
• ئوۋلاش ئۇسۇلى: يولۋاسلار ئاساسەن يالغۇز ئوۋغا چىقىدۇ. ئۇلارنىڭ ئاڭلاش ۋە كۆرۈش سېزىمى ناھايىتى كۈچلۈك. ئوۋىغا ئاستا-ئاستا يېقىنلىشىپ، تۇيۇقسىز ھۇجۇم قىلىش (Ambush) ئۇسۇلىنى قوللىنىدۇ. ئۇلار ئولجىسىنىڭ بوينىنى چىشلەپ، نەپىسىنى بوغۇپ ئۆلتۈرىدۇ.
• بىر يولۋاس بىر قېتىمدا 40 كىلوگرامدىن ئارتۇق گۆش يېيەلەيدۇ.

6. ياشاش ۋە ئۇۋا تۇتۇش ئادىتى

• يالغۇز ياشاش: شىرلار توپلىشىپ ياشىسا، يولۋاسلار تەبىئىتىدىن يالغۇز ياشاش (Solitary) نى ياخشى كۆرىدۇ. ھەر بىر يولۋاسنىڭ ئۆزىگە خاس تېررىتورىيەسى (تەۋەلىكى) بولىدۇ ۋە ئۇنى سۈيدۈكى ياكى دەرەخلەرگە تىرناق ئىزى قالدۇرۇش ئارقىلىق بەلگە قىلىدۇ.
• سۇنى سۆيۈش: مۈشۈك ئائىلىسىدىكى باشقا ھايۋانلاردىن پەرقلىق ھالدا، يولۋاسلار سۇدا ئۈزۈشنى ناھايىتى ياخشى كۆرىدۇ ۋە قالتىس سۇ ئۈزەلەيدۇ. ئۇلار ئىسسىق كۈنلەردە سۇغا چۈشۈپ سالقىندايدۇ.
• ھەرىكەت ۋاقتى: كۆپىنچە كېچىدە ياكى تاڭ سەھەردە ئاكتىپ ھەرىكەت قىلىدۇ.

7. نەسىللىنىش ۋە كۆپىيىش ئالاھىدىلىكى

• جۈپلىشىش: ئەركەك ۋە چىشى يولۋاسلار پەقەت جۈپلىشىش مەزگىلىدىلا قىسقا ۋاقىت بىللە تۇرىدۇ.
• ھامىلىدارلىق: چىشى يولۋاسنىڭ ھامىلىدارلىق ۋاقتى تەخمىنەن 3 ئايدىن 3.5 ئايغىچە بولىدۇ.
• تۇغۇت: ھەر قېتىمدا 2 دىن 4 كىچە كۈچۈك تۇغىدۇ. يېڭى تۇغۇلغان يولۋاس بالىلىرىنىڭ كۆزى كۆرمەيدۇ ۋە ئانىسىغا تايىنىپ ياشايدۇ.
• بالا بېقىش: يولۋاس بالىلىرىنى بېقىش ۋەزىپىسىنى پەقەت چىشى يولۋاس ئۆتەيدۇ. كۈچۈكلەر تەخمىنەن 2 ياشقا كىرگۈچە ئانىسى بىلەن بىللە ياشاپ، ئوۋ ئوۋلاشنى ئۆگىنىدۇ، ئاندىن ئايرىلىپ كېتىدۇ.

8. ئىنسانلار بىلەن مۇناسىۋىتى، پايدىلىق ۋە زىيانلىق تەرەپلىرى

• مەدەنىيەت: يولۋاس ئاسىيا مەدەنىيىتىدە ئىنتايىن مۇھىم ئورۇن تۇتىدۇ. ئۇ قورقۇمسىزلىق ۋە كۈچنىڭ سىمۋولى. خىتاي كالېندارىدىكى 12 مۆچەلنىڭ بىرى.
• تەھدىت: بەختكە قارشى، يولۋاسلار ھازىر يوقىلىش گىردابى (Endangered) دا تۇرماقتا. ئىنسانلار تەرىپىدىن تېرىسى ۋە سۆڭىكى ئۈچۈن (دورىگەرلىكتە ئىشلىتىش مەقسىتىدە) قانۇنسىز ئوۋلىنىشى، شۇنداقلا ئورمانلارنىڭ كېسىلىشى سەۋەبىدىن ئۇلارنىڭ سانى شىددەت بىلەن ئازىيىپ كەتتى.
• زىيىنى: ئىنتايىن ئاز ئۇچرايدىغان ئەھۋالدا، قېرىپ قالغان ياكى يارىلانغان يولۋاسلار ئادەمگە ياكى ئائىلە چارۋىلىرىغا ھۇجۇم قىلىشى مۇمكىن.

9. كۈشەندىسى

قۇرامىغا يەتكەن ساغلام يولۋاسنىڭ تەبىئەت دۇنياسىدا ئاساسەن تەبىئىي كۈشەندىسى (دۈشمىنى) يوق.

• يولۋاس بالىلىرى ئۈچۈن: يېڭى تۇغۇلغان ياكى كىچىك يولۋاسلارغا ئېيىق، بۆرە، ياكى باشقا ئەركەك يولۋاسلار تەھدىت سېلىشى مۇمكىن.
• ئاساسلىق دۈشمىنى: يولۋاسنىڭ ئەڭ چوڭ ۋە بىردىنبىر ھەقىقىي دۈشمىنى — ئىنسانلاردۇر. مىلتىق ۋە تۇزاقلار يولۋاسلارنىڭ ھاياتىغا ئەڭ چوڭ خەۋپ ئېلىپ كەلمەكتە.

10. باشقا قىزىقارلىق نۇقتىلار

• كۆز قارىچۇقى: يولۋاسنىڭ كۆز قارىچۇقى مۈشۈكنىڭكىدەك تىك ئەمەس، بەلكى ئىنسانلارنىڭكىگە ئوخشاش يۇمىلاق بولىدۇ.
• ھۆركىرەش: يولۋاسنىڭ ھۆركىرىگەن ئاۋازى 3 كىلومېتىر يىراقلىقتىنمۇ ئاڭلىنىدۇ.
• تېرە سىزىقچىسى: ئەگەر يولۋاسنىڭ يۇڭىنى چۈشۈرۈۋەتسىمۇ، تېرىسىدىمۇ يەنىلا شۇ سىزىقچىلار بار بولىدۇ.
• شىرۋاس: ئەركەك شىر بىلەن چىشى يولۋاس سۈنئىي ئۇسۇلدا چېتىشتۇرۇلسا «شىرۋاس» (Liger) دۇنياغا كېلىدۇ، ئۇ مۈشۈك ئائىلىسىدىكى ئەڭ يوغان ھايۋان.

11. ئىلمىي تۈرگە ئايرىلىشى

تەۋەلىكى: ھايۋاناتلار دۇنياسى
界 Kingdom: 动物界 Animalia

تىپى: خوردىلىق ھايۋانلار تىپى
门 Phylum: 脊索动物门 Chordata

كەنجى تىپى: ئومۇرتقىلىق ھايۋانلار كەنجى تىپى
亚门 Subphylum: 脊椎动物亚门 Vertebrata

سىنىپى: سۈت ئەمگۈچىلەر سىنىپى
纲 Class: 哺乳纲 Mammalia

كەنجى سىنىپى: ھەقىقىي ھايۋانلار كەنجى سىنىپى
亚纲 Subclass: 真兽亚纲 Eutheria

تۈركۈم: يىرتقۇچ ھايۋانلار (گۆشخورلار) ئەترىتى
目 Order: 食肉目 Carnivora

كەنجى تۈركۈم: مۈشۈكسىمانلار كەنجى ئەترىتى
亚目 Suborder: 猫型亚目 Feliformia

ئائىلىسى: مۈشۈك ئائىلىسى
科 Family: 猫科 Felidae

ئۇرۇقداش: يىلپىز ئۇرۇقدىشى
属 Genus: 豹属 Panthera

تۈر: يولۋاس
种 Species: 虎 Panthera tigris

12. يولۋاسنىڭ ئاساسلىق تۈرلىرى (Subspecies)

يولۋاسلار ياشاش مۇھىتىغا قاراپ بىر قانچە كەنجى تۈرگە بۆلۈنىدۇ. بەختكە قارشى، بۇلارنىڭ بەزىلىرىنىڭ نەسلى قۇرۇپ كەتتى.

• بېنگال يولۋىسى (Bengal Tiger): سانى ئەڭ كۆپ تۈر بولۇپ، ئاساسلىقى ھىندىستاندا ياشايدۇ.
• سىبىرىيە يولۋىسى (Siberian Tiger): ھەجىمى ئەڭ چوڭ يولۋاس تۈرى، رۇسىيەنىڭ يىراق شەرق رايونىدا ۋە جۇڭگونىڭ شەرقىي شىمالىدا ياشايدۇ. سوغۇققا چىداملىق.
• سۇماترا يولۋىسى (Sumatran Tiger): ھەجىمى ئەڭ كىچىك يولۋاس تۈرى، پەقەت سۇماترا ئارىلىدىلا بار.
• مالاي يولۋىسى (Malayan Tiger): مالايسىيا يېرىم ئارىلىدا ياشايدۇ.
• تارىم يولۋىسى / لوپنۇر يولۋىسى (Caspian Tiger): بۇ تۈر تارىختا بىزنىڭ يۇرتىمىزدا (تارىم ئويمانلىقى، لوپنۇر ئەتراپىدا) ياشىغان، ئەپسۇسكى 1970-يىللار ئەتراپىدا نەسلى پۈتۈنلەي قۇرۇپ تۈگىگەن.

13. ئاق يولۋاس (White Tiger) ھەققىدە

كۆپچىلىك ھايۋاناتلار باغچىلىرىدا كۆرىدىغان ئاق يولۋاس ئايرىم بىر تۈر ئەمەس.

• تەبىئىتى: ئۇلار بېنگال يولۋىسىنىڭ گېن ئۆزگىرىشى (Genetic mutation) نەتىجىسىدە پەيدا بولغان.
• رەڭگى: تېرىسى ئاق، سىزىقلىرى قارا ياكى شاكىلات رەڭدە، كۆزى كۆپىنچە كۆك رەڭدە بولىدۇ.
• ياشاش ئىقتىدارى: ياۋايى تەبىئەتتە ئاق رەڭ ئاسان بىلىنىپ قالىدىغان بولغاچقا، ئۇلارنىڭ ئوۋ ئوۋلاپ ياشاپ كېتىشى تەس. شۇڭا ئۇلار ئاساسەن ھايۋاناتلار باغچىسىدا باقما كۆپىيىدۇ.

14. يولۋاسنىڭ فىزىكىلىق ئىقتىدارلىرى

• سۈرئىتى: يولۋاس قىسقا ئارىلىققا يۈگۈرگەندە سائىتىگە 65 كىلومېتىر تېزلىككە يېتەلەيدۇ.
• سەكرەش: بىر قېتىمدا 5 مېتىردىن ئارتۇق ئېگىزلىككە ياكى 9-10 مېتىر ئۇزۇنلۇققا سەكرىيەلەيدۇ.
• چىشلەش كۈچى: مۈشۈك ئائىلىسى ئىچىدە چىشلەش كۈچى ئەڭ يۇقىرى ھايۋانلارنىڭ بىرى (تەخمىنەن 1050 psi).

15. كۆپ سورايدىغان سوئاللار (FAQ)

• يولۋاس دەرەخكە يامىشالامدۇ؟
  ھەئە، يامىشالايدۇ. گەرچە ئۇلار يىلپىزدەك ئۇستا بولمىسىمۇ ۋە ئېغىر گەۋدىسى سەۋەبىدىن قىينالسھمۇ، زۆرۈر تېپىلغاندا دەرەخكە چىقالايدۇ.
• دۇنيادا قانچە ياۋايى يولۋاس قالدى؟
  دۇنيا ياۋايى ھايۋانلارنى قوغداش فوندى (WWF) نىڭ مەلۇماتىغا قارىغاندا، ياۋايى تەبىئەتتە تەخمىنەن 3900 دىن 4500 گىچە يولۋاس قالغانلىقى مۆلچەرلەنمەكتە. بۇ ناھايىتى خەتەرلىك سان.