دەرۋازا: ئۇيغۇر مەدەنىيىتى، بىناكارلىقى ۋە روھىيىتىنىڭ سىمۋولى
دەرۋازا، پەقەتلا بىر بوشلۇقتىن يەنە بىر بوشلۇققا ئۆتۈشتىكى ئېغىز ئەمەس، بەلكى ئۇيغۇر خەلقىنىڭ قەدىمكى بىناكارلىق سەنئىتى، ئۆرپ-ئادەتلىرى، ئىجتىمائىي مۇناسىۋەتلىرى ۋە مەنىۋىي دۇنياسىنى ئەكىس ئەتتۈرىدىغان مۇھىم مەدەنىيەت بەلگىسىدۇر. قەدىمكى شەھەر سېپىللىرىدىكى ھەيۋەتلىك قوۋۇقلاردىن تارتىپ، ھويلا-ئاراملارنىڭ كۆركەم نەقىشلىك كىرىش ئېغىزلىرىغىچە، دەرۋازا ئۇيغۇرلارنىڭ تۇرمۇشىدا ئالاھىدە ئورۇن تۇتىدۇ.
دەرۋازا سۆزىنىڭ ئۇقۇمى ۋە مەنىسى
«دەرۋازا» سۆزى ئۇيغۇر تىلىدا ئاساسلىقى بىر جايغا، بولۇپمۇ قورشاۋ ياكى تام بىلەن ئورالغان ھويلا، باغ، شەھەر قاتارلىق ئورۇنلارغا كىرىدىغان ۋە چىقىدىغان ئېغىزنى كۆرسىتىدۇ. ئۇ پەقەت فىزىكىلىق ئۆتۈشمە بولۇپلا قالماي، بەلكى سىمۋوللۇق مەنىگە ئىگە. دەرۋازا – بىر ئائىلىنىڭ، بىر مەھەللىنىڭ، ھەتتا بىر پۈتۈن شەھەرنىڭ تاشقى دۇنيا بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنىڭ باشلىنىش نۇقتىسى ھېسابلىنىدۇ. ئۇ ھەم قوغداشنىڭ، ھەم ئالاقىنىڭ سىمۋولىدۇر.
ئۇيغۇرچە / Uyghurche : دەرۋازا
ئىنگىلىزچە / English : gate
تۈركچە / Türkçe : Kapı
خەنزۇچە / 汉语 : 大门
ئۇيغۇرچە ئىزاھلىق لۇغىتىدىكى چۈشەندۈرۈلۈشى:
دەرۋازا
دەرۋازا[سۆز تۈركۈمى:] ئىسىم.[تىل تەۋەلىكى:]］پارىسچە［[يەشمىسى:] ھويلا، قورغان، قەلئە، زاۋۇت ۋە شۇ قاتارلىقلارغا ئورنىتىلىدىغان سىرتقى چوڭ ئىشىك:[مىسال:] ياغاچ دەرۋازا. تۆمۈر دەرۋازا.
دەرۋازىلىق
دەرۋازىلىق[سۆز تۈركۈمى:] سۈپەت.[يەشمىسى:] ① دەرۋازىسى بار، دەرۋازا ئورنىتىلغان:[مىسال:] تۆمۈر دەرۋازىلىق ھويلا.[يەشمىسى:] ② دەرۋازا قىلىشقا يېتەرلىك، دەرۋازا ياساشقا يەتكۈدەك:[مىسال:] بىر دەرۋازىلىق ياغاچ.
دەرۋازىۋەن
دەرۋازىۋەن[سۆز تۈركۈمى:] ئىسىم.[تىل تەۋەلىكى:]］پارىسچە［[يەشمىسى:] دەرۋازىغا قارىغۇچى كىشى. دەرۋازا ساقچىسى:[مىسال:] شەھەر دەرۋازىسى ئالدىدا بايراق كۆتۈرگەن دەرۋازىۋەن تۇراتتى.
دەرۋازىۋەنلىك
دەرۋازىۋەنلىك[سۆز تۈركۈمى:] ئىسىم.[يەشمىسى:] دەرۋازىنى ساقلاش ۋە ئۇنىڭغا قاراش ئىشى:[مىسال:] دەرۋازىۋەن ھېلىقى كەمپىرنى دەرۋازىدىن كىرگۈزۈۋەتكەنلىكى ئۈچۈن پادىشاھ ئۇنى دەرۋازىۋەنلىكتىن ئېلىپ تاشلىدى.
تۈزۈلۈشى ۋە ياسىلىش ماتېرىيالى
كۆپىنچە ئەھۋاللاردا دەرۋازىلار تۆمۈر، ياغاچ… قاتارلىق ماتېرىياللاردىن ياسىلىدۇ. ئۇيغۇر دەرۋازىلىرىنىڭ تۈزۈلۈشى ۋە ياسىلىش ماتېرىيالى ئۇنىڭ ئىشلىتىلىش ئورنى، تارىخىي دەۋرى ۋە شۇ جاينىڭ جۇغراپىيەلىك ئالاھىدىلىكىگە قاراپ كۆپ خىل بولىدۇ.
- قەدىمكى شەھەر دەرۋازىلىرى: تۇرپان ئويمانلىقىدىكى دۇنياغا مەشھۇر يارغول قەدىمكى شەھىرىگە ئوخشاش تارىخىي جايلاردا، دەرۋازىلار ئىنتايىن مۇھىم مۇداپىئە ئەھمىيىتىگە ئىگە بولغان. يارغول قەدىمكى شەھىرىنىڭ جەنۇبىي دەرۋازىسى بولۇپ، پۈتۈن شەھەر توپا-سوقما تام ئۇسۇلىدا ياسالغانلىقى ئۈچۈن، دەرۋازىلىرىمۇ مۇستەھكەم يەرلىك ماتېرىياللاردىن ياسالغان. قەشقەر قەدىمكى شەھىرىدە «كونا دەرۋازا يولى» دەپ ئاتالغان كوچىنىڭ بولۇشى، بۇ يەردىمۇ تارىختا مۇھىم شەھەر دەرۋازىلىرىنىڭ مەۋجۇت بولغانلىقىنى ئىسپاتلايدۇ.
- ھويلا-ئارام دەرۋازىلىرى: ئۇيغۇرلارنىڭ ئەنئەنىۋى ھويلا-ئاراملىرىدا دەرۋازا ئائىلىنىڭ يۈزى ھېسابلىنىدۇ. شۇڭا ئۇنىڭ ياسىلىشىغا ۋە بېزىلىشىگە ئالاھىدە كۆڭۈل بۆلۈنىدۇ. بۇ خىل دەرۋازىلار كۆپىنچە ياغاچتىن ياسىلىپ، ئۇيغۇر ياغاچ ئويمىچىلىق سەنئىتىنىڭ نادىر ئەسەرلىرى بىلەن بېزىلىدۇ. ئىشىك، ئىشىك رامىكىسى، دەرۋازا بېشى قاتارلىق قىسىملارغا گېئومېتىرىيەلىك شەكىللەر، گۈل-گىياھ نەقىشلىرى ۋە ھەر خىل سىمۋوللۇق ئويما نەقىشلەر چېكىلىدۇ. بۇ نەقىشلەر پەقەتلا كۆركەم بولۇپلا قالماي، يەنە ئائىلىگە بەخت، بەرىكەت ۋە ئامانلىق تىلەشتەك ياخشى نىيەتلەرنى ئىپادىلەيدۇ.
ئۇيغۇر مەدەنىيىتىدىكى ئورنى
دەرۋازا ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ كۆپ قىرلىق تەرەپلىرىنى ئۆزىگە مۇجەسسەملىگەن.
- بىناكارلىق سەنئىتى: ئۇيغۇر بىناكارلىقىدا دەرۋازا ئايرىلماس بىر تەركىبىي قىسىم. ئۇيغۇرلارنىڭ قورۇ-جايلىرى ھەمىشە نەقىشلىك دەرۋازا، پېشايۋان ۋە ئايۋان-سارايلار بىلەن بىر يۈرۈش قىلىنىدۇ. دەرۋازىنىڭ ئېگىز-پەسلىكى، كەڭ-تارلىقى ۋە نەقىشلىرىنىڭ ئىنچىكە-قوپاللىقى شۇ ئائىلىنىڭ ئىقتىسادىي ئەھۋالى ۋە ئىجتىمائىي ئورنىنى مەلۇم دەرىجىدە كۆرسىتىپ بېرەلەيدۇ.
- ئىجتىمائىي تۇرمۇش: ئەنئەنىۋى ئۇيغۇر جەمئىيىتىدە دەرۋازا ئائىلىنىڭ شەخسىي بوشلۇقى بىلەن جامائەت بوشلۇقىنى ئايرىپ تۇرىدىغان مۇھىم بىر چىگرا. مېھمانلار دەرۋازىنى قېقىپ كىرىدۇ، توي-تۆكۈن، نەزىر-چىراغلاردا دەرۋازا كەڭ ئېچىلىپ، مەھەللە-خوشنىلارنىڭ كىرىپ-چىقىشىغا قولايلىق يارىتىلىدۇ. بۇ دەرۋازىنىڭ ئوچۇق-يېپىقلىقى ئائىلىنىڭ ئىجتىمائىي پائالىيەتلەرگە بولغان پوزىتسىيەسىنى بىلدۈرىدۇ.
- مەنىۋىي سىمۋول: گەرچە بىۋاسىتە «دەرۋازا» ھەققىدىكى ماقال-تەمسىللەر كۆپ ئۇچرىمىسىمۇ، ئۇنىڭ سىمۋوللۇق مەنىسى ئۇيغۇر ئەدەبىياتى ۋە تىلىدا كۆپ ئىشلىتىلىدۇ. مەسىلەن، «ئۈمىد دەرۋازىسى»، «بىلىم دەرۋازىسى» دېگەن ئىبارىلەر يېڭى پۇرسەت، يېڭى باشلىنىش ۋە يېڭى دۇنياغا قەدەم قويۇشنى بىلدۈرىدۇ.
دەرۋازا ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ئىشىكتىن ھالقىغان بىر ئۇقۇم. ئۇ تارىخنىڭ شاھىدى، سەنئەتنىڭ نامايەندىسى، مەدەنىيەتنىڭ تۇمارى ۋە روھىيەتنىڭ قوغدىغۇچىسى سۈپىتىدە، ئۇيغۇر خەلقىنىڭ مول مەدەنىيەت مىراسلىرى ئىچىدە ئۆزىنىڭ ئۆچمەس ئىزىنى قالدۇرغان.
