زىراپە

تەبىئەت دۇنياسىدىكى بويى ئەڭ ئېگىز جانلىق: زىراپە ھەققىدە ئومۇمىي بايان

1. «زىراپە» نىڭ ئومۇمىي تونۇشتۇرۇلۇشى

زىراپە – قۇرۇقلۇقتا ياشايدىغان ھايۋانلار ئىچىدىكى بويى ئەڭ ئېگىز سۈت ئەمگۈچى ھايۋان بولۇپ، ئاساسلىقى ئافرىقا قىتئەسىگە ۋەكىللىك قىلىدىغان جانلىقلارنىڭ بىرىدۇر. ئۇ ئۆزىنىڭ ئاجايىپ ئۇزۇن بوينى، ئىنچىكە پۇتلىرى ۋە بەدىنىدىكى ئۆزگىچە «كەشتىلەنگەن» گۈللىرى بىلەن مەشھۇر. تەبىئەت دۇنياسىدا زىراپىلەر «ئوتلاق كۈزەتچىلىرى» دەپمۇ تەرىپلىنىدۇ، چۈنكى ئۇلار ئېگىز بويى ئارقىلىق يىراقتىكى يىرتقۇچلارنى ھەممىدىن بۇرۇن بايقاش ئىقتىدارىغا ئىگە.

2. ئاتىلىشى

• ئۇيغۇرچە نامى: زىراپە
• لاتىنچە ياكى پەننىي نامى: Giraffa
• ئېنگىلىزچە نامى: Giraffe
• خەنزۇچە ئىسمى ۋە پىنيىن: 长颈鹿 (Chángjǐnglù)

3. تاشقى كۆرۈنۈشى ۋە ئالاھىدىلىكى

زىراپىنىڭ تاشقى كۆرۈنۈشى ئىنتايىن ئۆزگىچە بولۇپ، تۆۋەندىكىدەك كۆرۈنەرلىك ئالاھىدىلىكلەرگە ئىگە:

• بوي ئېگىزلىكى: قۇرامىغا يەتكەن ئەركەك زىراپىنىڭ بويى 4.6 مېتىردىن 5.5 مېتىرغىچە، بەزىلىرى ھەتتا 6 مېتىرغىچە بولىدۇ. يېڭى تۇغۇلغان بىر زىراپە بالىسىنىڭ بويىمۇ كۆپىنچە ئادەملەردىن ئېگىز (تەخمىنەن 1.8 مېتىر) بولىدۇ.
• بوينى: گەرچە زىراپىنىڭ بوينى ئىنتايىن ئۇزۇن بولسىمۇ، ئۇنىڭ بويۇن ئومۇرتقىسى خۇددى ئىنسانلار ۋە باشقا سۈت ئەمگۈچىلەرگە ئوخشاش 7 دانە بولىدۇ، ئەمما ھەربىر ئومۇرتقىسى ئىنتايىن چوڭ.
• تېرە رەڭگى: ئۇلارنىڭ تېرىسى سېرىق ياكى قىزغۇچ قوڭۇر رەڭلىك تەگلىك ئۈستىگە تىزىلغان، شەكلى ھەر خىل بولغان قېنىق قوڭۇر داغلاردىن تەركىب تاپقان. بۇ داغلار ئۇلارنى دەرەخ سايىلىرىدا يوشۇرۇنۇش (Camouflage) ئىمكانىيىتىگە ئىگە قىلىدۇ.
• مۈڭگۈزى: زىراپىلارنىڭ بېشىدا تېرە ۋە تۈك بىلەن قاپلانغان بىر جۈپ «مۈڭگۈزچە» (Ossicones) بار. بۇلار ھەقىقىي مۈڭگۈز بولماستىن، بەلكى سۆڭەك ئۆسۈكچىلىرىدۇر.
• تىلى: ئۇلارنىڭ تىلى كۆك ياكى بىنەپشە رەڭدە بولۇپ، ئۇزۇنلۇقى 45-50 سانتىمېتىرغىچە يېتىدۇ. بۇ ئۇزۇن تىل تىكەنلىك دەرەخلەرنىڭ يوپۇرماقلىرىنى ئۈزۈپ يېيىشكە ماسلاشقان.

4. ماكانلىشىش جايلىرى ۋە دۇنيادىكى تارقىلىشى

زىراپىلەر ئاساسلىقى ئافرىقا قىتئەسى نىڭ سەھرايى كەبىرنىڭ جەنۇبىدىكى رايونلاردا ياشايدۇ.

• تارقىلىش دائىرىسى: نىگېر، چادتىن تارتىپ جەنۇبىي ئافرىقىغىچە، شۇنداقلا شەرقتە سومالىغىچە بولغان رايونلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
• ياشاش مۇھىتى: ئۇلار ئاساسلىقى كەڭرى ئوتلاقلار (Savanna)، شالاڭ ئورمانلىقلار ۋە ئاكاسىيە دەرەخلىرى كۆپ ئۆسكەن رايونلارنى ماكانلىشىدۇ. زىچ ئورمانلىقلاردا ياشىشى تەس، چۈنكى ئۇلارنىڭ گەۋدىسى چوڭ بولغاچقا ھەرىكەت قىلىشى قولايسىز.

5. ئوزۇقلىنىش ئادىتى

زىراپە ئوتخور ھايۋان بولۇپ، ئۇلارنىڭ ئوزۇقلىنىش ئادىتى تۆۋەندىكىچە:

• ئاساسلىق ئوزۇقى: ئۇلار ئاساسەن دەرەخ يوپۇرماقلىرى، بولۇپمۇ ئاكاسىيە دەرىخى (Acacia) نىڭ يوپۇرماقلىرىنى ياخشى كۆرۈپ يەيدۇ.
• ئوزۇقلىنىش ئۇسۇلى: ئېگىز بويى ۋە ئۇزۇن تىلىنىڭ ياردىمىدە، باشقا ئوتخور ھايۋانلار (مەسىلەن، بۆكەن، زېبرا) يېتەلمەيدىغان ئېگىز شاخلاردىكى يوپۇرماقلارنى يەيدۇ.
• سۇ ئىچىش: زىراپىلەر سۇسىزلىققا بىر قەدەر چىداملىق كېلىدۇ. ئۇلار ئېھتىياجلىق سۇنىڭ كۆپ قىسمىنى يېگەن ئۆسۈملۈكلىرىدىن ئالىدۇ، شۇڭا بىرنەچچە كۈندە بىر قېتىم سۇ ئىچىشى مۇمكىن.

6. ياشاش ۋە ئۇۋا تۇتۇش ئادىتى

• توپلىشىپ ياشاش: زىراپىلەر ئادەتتە بوشاشراق قۇرۇلمىدىكى كىچىك توپ بولۇپ ياشايدۇ. بىر توپتا ئادەتتە 10 دىن 20 گىچە زىراپە بولىدۇ، لېكىن ئەزالىرى دائىم ئالمىشىپ تۇرىدۇ.
• ئۇخلاش ئادىتى: زىراپە سۈت ئەمگۈچىلەر ئىچىدە ئەڭ ئاز ئۇخلايدىغان ھايۋانلارنىڭ بىرى. ئۇلار كۈنىگە ئوتتۇرا ھېساب بىلەن پەقەت 30 مىنۇتتىن 2 سائەتكىچە ئۇخلايدۇ. كۆپىنچە ھاللاردا تىك تۇرۇپ مۈگدەيدۇ، ئىنتايىن بىخەتەر ھېس قىلغاندىلا يېتىپ ئۇخلايدۇ.
• ھەرىكىتى: ئۇلار ماڭغاندا بىر تەرەپتىكى ئالدى ۋە كەينى پۇتلىرىنى تەڭ يۆتكەپ ماڭىدۇ، يۈگۈرگەندە بولسا سائىتىگە 50-60 كىلومېتىر تېزلىككە يېتەلەيدۇ.

7. نەسىللىنىش ۋە كۆپىيىش ئالاھىدىلىكى

• بوغازلىق مەزگىلى: چىشى زىراپىنىڭ ھامىلىدارلىق مەزگىلى ئىنتايىن ئۇزۇن بولۇپ، تەخمىنەن 15 ئاي (400-460 كۈن) داۋاملىشىدۇ.
• تۇغۇت: زىراپىلەر ئادەتتە تىك تۇرۇپ تۇغىدۇ. يېڭى تۇغۇلغان بالا زىراپە تەخمىنەن 1.5 مېتىر ئېگىزلىكتىن يەرگە چۈشىدۇ، ئەمما بۇ زەربە ئۇنىڭ نەپەس ئېلىشىنى باشلىشىغا ياردەم بېرىدۇ.
• يېتىلىشى: بالا زىراپە تۇغۇلۇپ بىر سائەت ئىچىدىلا ئورنىدىن دەس تۇرۇپ ماڭالايدۇ ۋە ئانىسىنى ئەگىشىپ يۈرەلەيدۇ.

8. ئىنسانلار بىلەن مۇناسىۋىتى

• پايدىلىق تەرەپلىرى: زىراپىلەر ئېكولوگىيىلىك تەڭپۇڭلۇقنى ساقلاشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ. ئۇلار يەنە ساياھەتچىلىكنىڭ مۇھىم مەنبەسى بولۇپ، نۇرغۇن دۆلەتلەردە ياۋايى ھايۋانلار باغچىسىنىڭ جەلپ قىلىش كۈچى ھېسابلىنىدۇ.
• زىيانلىق تەرەپلىرى: زىراپىلەر ئىنسانلارغا بىۋاسىتە زىيان كەلتۈرمەيدۇ. بەزىدە دېھقانچىلىق زىرائەتلىرىنى يەۋېلىشى مۇمكىن، ئەمما بۇ ناھايىتى ئاز ئۇچرايدۇ.
• تەھدىت: نۆۋەتتە زىراپىلەرنىڭ سانى ئوۋچىلىق ۋە ياشاش مۇھىتىنىڭ تارىيىشى سەۋەبىدىن ئازىيىپ كەتمەكتە.

9. كۈشەندىسى

قۇرامىغا يەتكەن زىراپىلارنىڭ تەبىئىي كۈشەندىسى ئاز بولىدۇ، چۈنكى ئۇلارنىڭ تېپىش كۈچى ئىنتايىن كۈچلۈك بولۇپ، ھەتتا شىرنىمۇ ئۆلتۈرەلەيدۇ.

• ئاساسلىق دۈشمەنلىرى: شىرلار (Lions)، يىلپىزلار ۋە سىرتقايلار توپى ئاساسلىقى بالا زىراپىلارغا ياكى يارىلانغان زىراپىلارغا ھۇجۇم قىلىدۇ.
• مۇداپىئە: زىراپە خەتەرگە يولۇققاندا ئۆزىنىڭ كۈچلۈك تۇياقلىرى بىلەن تېپىپ ئۆزىنى قوغدايدۇ.

10. باشقا قىزىقارلىق نۇقتىلار

1. يۈرەك: زىراپىنىڭ يۈرىكى ناھايىتى چوڭ ۋە كۈچلۈك بولۇپ، ئېغىرلىقى 11 كىلوگرام ئەتراپىدا كېلىدۇ. بۇنچىۋالا ئۇزۇن بويۇن ئارقىلىق مېڭىگە قان يەتكۈزۈش ئۈچۈن يۇقىرى قان بېسىمى تەلەپ قىلىنىدۇ.
2. تەكرارلانماس داغلار: ئىنسانلارنىڭ بارماق ئىزىغا ئوخشاش، ھېچقانداق ئىككى زىراپىنىڭ بەدىنىدىكى داغ شەكلى بىر-بىرىگە ئوخشىمايدۇ.
3. ئاۋازى: كىشىلەر زىراپىنى ئاۋازسىز دەپ ئويلايدۇ، ئەمما ئۇلار ئادەم قۇلىقى ئاڭلىيالايدىغان چاستوتىدىن تۆۋەن ئاۋازدا (Infrasound) ئالاقە قىلىدۇ، شۇنداقلا پىشقىرىش ۋە ئاڭراش ئاۋازلىرىنىمۇ چىقىرالايدۇ.

11. ئىلمىي تۈرگە ئايرىلىشى

تەۋەلىكى: ھايۋاناتلار دۇنياسى
界 Kingdom: 动物界 Animalia

تىپى: خوردىلىق ھايۋانلار تىپى
门 Phylum: 脊索动物门 Chordata

كەنجى تىپى: ئومۇرتقىلىق ھايۋانلار كەنجى تىپى
亚门 Subphylum: 脊椎动物亚门 Vertebrata

سىنىپى: سۈت ئەمگۈچىلەر سىنىپى
纲 Class: 哺乳纲 Mammalia

كەنجى سىنىپى: ھەقىقىي ھايۋانلار كەنجى سىنىپى
亚纲 Subclass: 真兽亚纲 Eutheria

تۈركۈم: جۈپ تۇياقلىقلار ئەترىتى
目 Order: 偶蹄目 Artiodactyla

ئائىلىسى: زىراپىسىمانلار ئائىلىسى
科 Family: 长颈鹿科 Giraffidae

ئۇرۇقداش: زىراپە ئۇرۇقى
属 Genus: 长颈鹿属 Giraffa

تۈر: زىراپە (يېقىنقى تەتقىقاتلاردا 4 خىل تۈرگە بۆلۈنمەكتە)
种 Species: 长颈鹿 Giraffa camelopardalis