24 سائەت

2001-يىلى ياپونىيە ھۆكۈمىتى «ئىككىنچى نۆۋەتلىك پەن-تېخنىكا ئاساسىي پىلانى»دا ئۇلۇغۋار نىشاننى ئوتتۇرىغا قويغان ئىدى، ئۇ بولسىنۇ  « 50 يىل ئىچىدە 30 نەپەر نوبېل مۇكاپاتى ساھىبىنى يېتىشتۈرۈپ چىقىش » ئىدى. ئەينى ۋاقىتتا بۇ پىلان خەلقئارا جامائەتچىلىكنىڭ دىققىتىنى قوزغىغان بولۇپ، بەزىلەر بۇنى ئەمەلگە ئېشىشى تەس بولغان «ئارزۇ» ھەتتا بەزىلىرى بۇنى خام خىيال ، ھاكاۋۇرلۇق دەپ ئاتىغان ئىدى.

سۇپرا ئۇيغۇرلارنىڭ يېمەك – ئىچمەك مەدەنىيىتىدە مۇھىم ئورۇن تۇتىدىغان، ئىشلىتىش تارىخى ئۇزاق تۇرمۇش بۇيۇملىرىنىڭ بىرى. ئۇيغۇرلارنىڭ تاماق تۈرلىرى كۆپ بولۇپلا قالماي، تاماق جابدۇقلىرىمۇ كۆپ، سۇپرا مانا مۇشۇ تاماق جابدۇقلىرى ئىچىدىكى مۇھىم ئاشخانا جابدۇقى.

نوبېل مۇكاپاتى دۇنيادىكى ئەڭ نوپۇزلۇق ۋە شەرەپلىك خەلقئارالىق مۇكاپات بولۇپ، ھەر يىلى فىزىكا، خىمىيە، فىزىئولوگىيە ياكى مېدىتسىنا، ئەدەبىيات، تىنچلىق ۋە ئىقتىساد ئىلمى قاتارلىق ساھەلەردە «ئۆتكەن بىر يىلدا ئىنسانىيەتكە ئەڭ زور مەنپەئەت يەتكۈزگەن» شەخسلەرگە ياكى تەشكىلاتلارغا بېرىلىدۇ. بۇ مۇكاپات ئىلىم-پەننىڭ چوققىسىغا چىققانلار، ئەدەبىيات ئارقىلىق ئىنسان قەلبىنى تەۋرەتكەنلەر ۋە دۇنيا تىنچلىقى ئۈچۈن ئۆزىنى بېغىشلىغانلارغا بېرىلگەن ئەڭ يۈكسەك ئېتىراپنامىدۇر.

20 مىڭ يىلدىن ئارتۇق تارىخقا ئىگە بىر تىل يوقىلىپ كېتىش خەۋپىگە دۇچ كەلمەكتە. N|uu تىلى (تەلەپپۇزىدا «N» بىلەن «uu» ئارىسىدا چېكىلدىما ئاۋاز چىقىرىلىدۇ) دۇنيادىكى ئەڭ خەتەرلىك تىل بولۇپ، ھازىر پەقەت بىرلا ئادەم - ئوما كاترىنا ئېساۋ (Ouma Katrina Esau) بۇ تىلنى راۋان سۆزلىيەلەيدۇ.

شاھمات، ئىككى كىشى ئوتتۇرىسىدا ئوينىلىدىغان، چوڭقۇر ئىستراتېگىيە، ئىنچىكە تاكتىكا ۋە يىراقنى كۆرەرلىككە ئەھمىيەت بېرىدىغان بىر خىل ئەقلىي ئويۇن. ئۇ پەقەت بىر ئويۇنلا بولۇپ قالماستىن، بەلكى ئىلمىي تەپەككۇر، سەنئەت ۋە رىقابەت روھىنى ئۆزىدە مۇجەسسەملىگەن بىر مەدەنىيەت ھادىسىسىدۇر. ئويۇنچىلار 64 كاتەكلىك تاختاي ئۈستىدە 16 خانىدىن تەركىب تاپقان قوشۇنغا قوماندانلىق قىلىپ، قارشى تەرەپنىڭ شاھىنى «مات» قىلىش، يەنى ئۇنى قېچىپ قۇتۇلالمايدىغان ھالەتكە كەلتۈرۈش ئارقىلىق غەلىبىنى قولغا كەلتۈرىدۇ.

ھويلا – ئۇيغۇرلارنىڭ كۈندىلىك تۇرمۇشى، مەدەنىيىتى ۋە روھىي دۇنياسى بىلەن چەمبەرچاس باغلانغان، ئاددىيغىلا بىر ئۆينىڭ سىرتىدىكى بوشلۇق بولماستىن، بەلكى بىر ئائىلىنىڭ خۇشاللىقى، جەمئىيەتلىك مۇناسىۋىتى ۋە تەبىيەتكە بولغان مۇھەببىتى ئەكىس ئېتىدىغان مۇقەددەس ماكاندۇر. ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ھويلا، ئۆينىڭ داۋامى، روھىي ئارامگاھ ۋە گۈزەللىككە بولغان ئىنتىلىشنىڭ نامايەندىسى ھېسابلىنىدۇ.

دەرۋازا، پەقەتلا بىر بوشلۇقتىن يەنە بىر بوشلۇققا ئۆتۈشتىكى ئېغىز ئەمەس، بەلكى ئۇيغۇر خەلقىنىڭ قەدىمكى بىناكارلىق سەنئىتى، ئۆرپ-ئادەتلىرى، ئىجتىمائىي مۇناسىۋەتلىرى ۋە مەنىۋىي دۇنياسىنى ئەكىس ئەتتۈرىدىغان مۇھىم مەدەنىيەت بەلگىسىدۇر. قەدىمكى شەھەر سېپىللىرىدىكى ھەيۋەتلىك قوۋۇقلاردىن تارتىپ، ھويلا-ئاراملارنىڭ كۆركەم نەقىشلىك كىرىش ئېغىزلىرىغىچە، دەرۋازا ئۇيغۇرلارنىڭ تۇرمۇشىدا ئالاھىدە ئورۇن تۇتىدۇ.

تۈڭلۈك، ئۇيغۇر ئەنئەنىۋى بىناكارلىقىدىكى ئۆگزىنىڭ چوققىسىغا جايلاشقان، ئاساسلىقى ھاۋا ئالماشتۇرۇش، يورۇقلۇق كىرگۈزۈش ۋە تۈتۈن چىقىرىش رولىنى ئوينايدىغان مۇھىم تەركىبىي قىسىم. ئۇ پەقەت بىر بىناكارلىق ئېلېمېنتى بولۇپلا قالماي، بەلكى ئۇيغۇر خەلقىنىڭ تۇرمۇش پەلسەپىسى، ئائىلە ئىناقلىقى ۋە ئىجتىمائىي مۇناسىۋەتلىرىنى ئەكىس ئەتتۈرىدىغان چوڭقۇر مەنىگە ئىگە مەدەنىيەت سىمۋولىدۇر.

"قاراۋۇل" – بۇ سۆز قۇلىقىمىزغا ئاڭلانغاندا، كۆز ئالدىمىزدا ئۆتكۈر نەزەرلىك، قورقماس ۋە سادىق بىر شەخسنىڭ ئوبرازى نامايان بولىدۇ. ئۇ بەلكىم قەدىمكى قەلئەنىڭ مۇنارىدا تۇرغان پالۋان، چېگرادىكى سەپداش، ياكى بۈگۈنكى زاماننىڭ بىخەتەرلىك خادىمى بولۇشى مۇمكىن. "قاراۋۇل" سۆزى ئاددىي بىر كەسىپ نامى بولۇپلا قالماي، ئۇنىڭ ئارقىسىغا مەسئۇلىيەت، بۇرچ، ساداقەت ۋە قوغداش قاتارلىق چوڭقۇر مەنىلەر يوشۇرۇنغان. بۇ ماقالىدە بىز "قاراۋۇل" سۆزىنىڭ مەنىسى، كېلىپ چىقىشى، تارىخىي ئەھمىيىتى ۋە ئۇنىڭ جەمئىيەتتىكى كۆپ خىل رولى ئۈستىدە توختىلىمىز.

ۋېلىسپىت ئىنساننىڭ ئۆز كۈچى ئارقىلىق پېدال تېپىش ئارقىلىق ھەرىكەتلىنىدىغان ئىككى چاقلىق قاتناش ۋاسىتىسىدۇر. ئۇ 19-ئەسىردە ئىجاد قىلىنغاندىن بۇيان، دۇنيادىكى ئەڭ ئومۇملاشقان ۋە ئەڭ كەڭ قوللىنىلىدىغان قاتناش قوراللىرىنىڭ بىرىگە ئايلاندى. ۋېلىسپىت پەقەتلا بىر جايدىن يەنە بىر جايغا بېرىشنىڭ ئاددىي ۋاسىتىسى بولۇپلا قالماي، يەنە چېنىقىش، كۆڭۈل ئېچىش، مۇسابىقىلىشىش ۋە ساياھەت قىلىشنىڭ مۇھىم قورالى، شۇنداقلا يېشىل، مۇھىت ئاسرايدىغان تۇرمۇش ئۇسۇلىنىڭ جانلىق سىمۋولى ھېسابلىنىدۇ.

يەلپۈگۈچ ئىنسانلار تارىخىدىكى ئەڭ قەدىمىي ۋە ئەمەلىي ئەسۋابلارنىڭ بىرى. ئۇنىڭ ئاساسلىق ئىقتىدارى ھاۋا ئېقىمى ھاسىل قىلىپ، ئادەمنى سالقىنلىتىش ياكى ھاۋانى ھەرىكەتلەندۈرۈشتىن ئىبارەت. يازنىڭ تومۇز ئىسسىق كۈنلىرىدە، توك ۋە زامانىۋى تېخنىكىلار بولمىغان دەۋرلەردە، يەلپۈگۈچ كىشىلەرنىڭ ئىسسىقتىن ساقلىنىشىدىكى ھەمراھى بولۇپ كەلگەن. گەرچە ئاددىي بىر قورالدەك كۆرۈنسىمۇ، ئۇ نۇرغۇن مەدەنىيەتلەردە چوڭقۇر تارىخىي ۋە بەدىئىي قىممەتكە ئىگە.

قەدىمقى ئۇيغۇرلار قوللانغان ئىسىملار

阿波罗绢蝶 ئاپوللو كېپىنىكى 阿尔泰西毛羊 ئالتاي ئىنچىكە يۇڭلۇق قويى 阿根 ھىڭ 阿拉伯胶树 ئەمۇغەيلان، ئەرەب يېلىمى دەرىخى 阿拉伯马 ئەرەب ئېتى 阿里红 غارىقۇن 阿毗达磨 ئابىدارما 阿什艾利 ئەشئەرى 阿斯卡尼细羊毛 ئاسكانىيە ئىنچىكە يۇڭلۇق قويى 阿提拉 ئاتىلا 阿魏 ئەنجۈدان 阿月浑子 پىستە 矮马...

ئاغمىخان (Weasel) ھەققىدە بىلىملەرنى ھەمبەھىرلەندۇق. ئۇنىڭ ئالاھىدىلىكى، ياشاش ئادىتى، رىۋايەتلەردىكى ئوبرازى ۋە ئىنسانلار بىلەن بولغان مۇرەككەپ مۇناسىۋىتى قاتارلىقلارنى بۇ يەردىن تەپسىلىي كۆرۈپ بېقىڭ.

قاسراق دېگەن نېمە؟ بېلىق، يىلان ۋە باشقا ھايۋانلاردىكى قاسراقلارنىڭ رولى، تۈرلىرى ۋە سىرلىرىنى بۇ ماقالىدىن تەپسىلىي ئۆگىنىۋېلىڭ. قاسراقنىڭ تەبىئەتتىكى ئورنى ۋە ئەھمىيىتىنى چوڭقۇر چۈشىنىڭ.

سېسىق كۈزەن بەدەن شەكلى ئۆي مۈشۈكىگە ئوخشاپ كېتىدۇ، تېنىنىڭ ئۇزۇنلۇقى 05 ~ 06 سانتىمېتىر، ئېغىرلىقى 09 ~ 2.4 كىلوگرام، ئەركىكى چىشىسىدىن سەل چوڭ. بېشى، قۇلىقى، كۆزى كىچىك؛ تۆت پۇتى قىسقا، ئالدى پۇت تىرنىقى ئۇزۇن، ئارقا پۇت تىرنىقى قىسقا، قۇيرۇقى ئۇزۇن ھەم چوتكىسىمان.

جىمىرلايدۇ يۇلتۇزلار، كۆزقىسىشىپ ئۆزىچە. ئۇلارتۈننىڭ زىننىتى، بوۋىلارنىڭ سۆزىچە.

ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر شىئېرى ياش ئىدۇق ئۇزۇن سەپەرگە ئاتلىنىپ چىققاندا بىز، ئەمدى ئاتقا مىنگۈدەك بوپ قالدى ئەنە نەۋرىمىز.

ئائىلە جەمىئىيەتنىڭ ئەڭ كىچىك ھۈجەيرىسى.ئۇ بەلگىكىك دائىرىدىكى ئۇرۇق–تۇغقانچىلىقتىن قۇرۇلغان ئىجتىمائىي تۇرمۇش بىرلىكى بولۇپ،بۇنداق ئۇرۇق تۇغقانچىلىق مۇ ناسىۋىتى نىكاھ بىلەن قانداشلىق مۇناسىۋىتىگە ئاساسەن پەيدا بولغان.بۇنىڭدىن كۆرۈشكە بولىدۇكى،نىكاھ ئائىلىنى بارلىققا كەلتۈرۈشنىڭ ئالدىنقى شەرتى.دېمەك،نىكاھ ئارقىلىق بارلىققا كەلگەن ئورتاق گەۋدىدىن ئائىلە جەمەتى بارلىققا كېلىدۇ.

قولياغلىق (Qolyaghliq) ئۇيغۇرلارنىڭ ئەنئەنىۋى قول ھۈنەر-سەنئەت بۇيۇملىرىنىڭ بىرى بولۇپ، ئۇ ئادەتتە يىپەك ياكى پاختىدىن تىكىلگەن، ئۈستىگە ھەر خىل نەقىشلەر كەشتىلەنگەن كىچىك، تۆت چاسا رومالدۇر. «قول» ۋە «ياغلىق» دېگەن ئىككى سۆزنىڭ بىرىكىشىدىن ياسالغان بولۇپ، «قولغا تۇتىدىغان ياغلىق» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ.